Γεννήθηκε το 540 και έζησε όλη τη ζωή του στην Έφεσο της Ιωνίας ( Μ. Ασία), η οποία αυτή την περίοδο ήταν κάτω από περσική κατοχή. Πέθανε το 480 σε ηλικία 60 ετών. Όταν ο Ξέρξης γύρισε ηττημένος από την Ελλάδα, το 478, έκαψε άλλες πόλεις στην Ιωνία αλλά τίμησε τον ναό της Αρτέμιδας στην Έφεσο (τα κομμάτια του βρίσκονται σήμερα στο βρετανικό μουσείο), στον οποίο ο Ηράκλειτος είχε καταθέσει το μοναδικό ίσως σύγγραμμά του, φοβούμενος, ότι κινδυνεύει από την κοινή λογική του κόσμου, που δεν θα τον καταλάβει.
Η ζωή του συμπίπτει μεταξύ των άλλων με την εποχή του Ηρόδοτου και του Αισχύλου, που σημαίνει Περσικοί πόλεμοι, απαρχή της δημοκρατίας. Συμπίπτει δηλαδή με την νίκη στην Σαλαμίνα, μάχη κατ’ εξοχήν της δημοκρατίας που κερδίζουν οι κατώτεροι πολίτες, εκείνοι που μπορούν να χρηματοδοτήσουν μόνο ένα κουπί στην τριήρη, σε αντίθεση με τον Μαραθώνα που κερδίζουν οι δυνάμενοι να χρηματοδοτήσουν πανοπλία.
Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει οτι ο Ηράκλειτος άφησε (ένα) σύγγραμμα αποτελούμενο από μικρές προτάσεις. Τα ρητά του είναι συνήθως 3-5 σειρές, σε προσωκρατική γλώσσα με επιλογή λέξεων – εννοιών και προσομοίωση ήχων και χρήση κάθε περιεχομένου των λέξεων [ Περ 26] και ότι αυτό ήταν γνωστό με τον τίτλο «περί φύσεως». Αναφέρει επίσης «η τε βραχύτης και το βάρος της ερμηνείας ασύγκριτον».
Την εποχή του και μετά, το έργο δεν διαδόθηκε ιδιαίτερα λόγω των δυσκολιών του κειμένου. Το κείμενό του που πρέπει από την αρχή να ήταν με μορφή περικοπών (περ) διασώθηκε επειδή σειρά φιλοσόφων αλλά και ο Κλήμης, θεωρητικός της εκκλησίας, τα χρησιμοποίησαν για να στηρίξουν απόψεις τους. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται σαν κακός αναλυτής του, ενώ ο Πλάτωνας με την θεωρία του των ιδεών, συνεχιστής του.
Στα νεώτερα χρόνια χαρακτηρίζεται σαν «σκοτεινός» φιλόσοφος, ίσως λόγω των δυσκολιών του κειμένου και της πυκνότητας των εννοιών. Ο Nietsche τον αναφέρει στα νιάτα του σαν σκοτεινό φιλόσοφο, ενώ σε μεγαλύτερη ηλικία σαν λαμπερό, που εκπέμπει λάμψη ( ΓΔΓ/ σελ107). Ο Heisenberg (ΓΔΓ/σελ 137) παρατηρεί πως αν στα κείμενα του Ηράκλειτου στην λέξη φωτιά, βάλομε την λέξη ενέργεια, είμαστε κοντά στις σημερινές απόψεις της επιστήμης.
Από τον φυσικό, προσωκρατικό, φιλόσοφο Ηράκλειτο σώζονται στις ημέρες μας ( με την ελπίδα πάντα σε κάποια εκλησιαστική βιβλιοθήκη να βρεθεί κάτι ακόμα) 139 περικοπές (Περ.) – αποφθέγματα. Δεν ξέρουμε τι μορφή είχε το πλήρες σύγγραμμα.
Ο Ηράκλειτος γράφει χωρίς στίξη- κόμματα, εκτός από την περικοπή 30 που ερευνητές συμφωνούν ότι υπάρχει μια τελεία που χωρίζει το κείμενο στα δυο.
Στην μικρή αυτή αναζήτηση χρησιμοποίησα δυο βιβλία, από δυο συγγραφείς.
Και οι δυο χρησιμοποιούν την αρίθμηση και τον κατάλογο των περικοπών του Ηράκλειτου, των Diels Hermann και Kranz. Ο πατέρας DIELS, Otto, είναι το βραβείο Νομπέλ της χημείας για την σύνθεση DIELS- ADLER, βάση της οργανικής συνθετικής χημείας. Ο γυιος Herman , επίσης βραβείο Νομπέλ, έχει πολλές εκδόσεις για τους προσωκρατικούς φιλόσοφους και την τεχνολογία στην αρχαιότητα, είναι βαθύς γνώστης αυτής της περιόδου και της ελληνικής γλώσσας, και οι αποδόσεις του στα γερμανικά είναι απόλυτης ακρίβειας.
Το πρώτο βιβλίο που χρησιμοποίησα είναι του έλληνα φιλόσοφου Κορνήλιου Καστοριάδη. Το ακαδημαϊκό έτος 1982/83 ο Κ. Καστοριάδης διδάσκει στην EHESS στο Παρίσι . Η εργασία του αυτή μεταφράζεται από τα γαλλικά και εκδίδεται από τις εκδόσεις «Κριτική» με τον τίτλο «Η ελληνική ιδιαιτερότητα – από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο». Υποστηρίζει ότι, από το έργο του Ηράκλειτου, σε σχέση με το έργο άλλων ελλήνων κλασσικών έχει σωθεί σημαντικός όγκος κειμένου και σε σημαντικό ποσοστό που το υπολογίζει στο 10% του συνόλου του έργου του.
Αναφέρει ότι ο Ηράκλειτος γράφει παίρνοντας υπ’ όψη τον κόσμο γύρω του και στην συνέχεια περνάει στις ιδέες που βρίσκονται πίσω από τις εικόνες, που σε πρώτο επίπεδο αναφέρει. Οι 139 Περ που σώζονται, αποτελούν 2000 στίχους, περίπου 50 σελίδες, ενώ σε σύγκριση ένας πλατωνικός διάλογος καταλαμβάνει περίπου 70 σελίδες.
Ο Καστοριάδης αφού εξαιρέσει περίπου 20 Περικοπές, καταχωρεί τις υπόλοιπες σε 4 ομάδες : Α) κοινωνικής κριτικής, Β) το πέρασμα από το ποτάμι, Γ) ανθρώπινη κατάσταση, Δ) επιστροφή στο ον. Εξέχουσα θέση στην ανάλυση του έχει το σπάραγμα (σελ 353 στο ανωτέρω βιβλίο) που αναφέρεται στο ότι ο πόλεμος αναδεικνύει θεούς και ανθρώπους, ανθρώπους ελεύθερους και σκλάβους. Γιατί αυτό, κατά τον Καστοριάδη, απασχόλησε εκτεταμένα τους Έλληνες, και τους χαρακτηρίζει.
To 2015 προμηθεύτηκα το «Ηράκλειτος Εφέσιος κείμενα» από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας του 2003. Συγγραφέας ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΙΑΝΕΛΟΣ ΓΕΩΡΓΟΥΔΗΣ, μια μοναδική κορυφαία δουλειά. Ο Γεωργούδης χρησιμοποιεί μια πλούσια βιβλιογραφία εκτός των Diels και Kranz ( με βάση τον κατάλογο αυτών την αρίθμηση των οποίων αναφέρω και εγώ) και στο τέλος δημιουργεί μια νέα δική του σειρά των περικοπών στον ιδιο αυτόν κατάλογο.
Έχοντας σαν βάση τον ΓΕΩΡΓΟΥΔΗ θα αναφερθώ παρακάτω σε πέντε ενότητες περικοπών θέλοντας να παρακολουθήσω τη ακόλουθη σειρά – λογισμό που θεωρώ κορυφαία:
Όλα αλλάζουν, το μόνο σταθερό να στηριχθεί ο άνθρωπος είναι οι ιδέες (σελ 135/ Πλάτων Σωκράτης σαν συνεχιστές με την θεωρία των ιδεών ). Τα αντίθετα έλκονται και η ελξη των αντιθέτων οδηγεί με βία στην δημιουργία αρμονικής ένωσης. Στον λόγο (νόμο) που είναι κοινός και στο ένα. Ότι τα πάντα διοικούνται από τα πάντα
Η πρώτη αναφορά αφορά το «ποτάμι» όπως παρουσιάζεται στις περικοπές Πρ 49α , Πρ 91, και από την ( Πρ 30 )την ανάλυση του ΓΕΩΡΓΟΥΔΗ στην σελ 135. Είναι η πλέον γνωστή. Στους ίδιους ποταμούς μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε είμαστε και δεν είμαστε. Δεν μπορεί να μπει κανείς δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, ούτε να αγγίξει δυο φορές θνητή ουσία στην ίδια κατάσταση. Η περισσότερο γνωστή αναφορά: «τα πάντα ρει», είναι σχηματοποίηση από τον Πλάτωνα.
Είναι χαρακτηριστικό του Ηράκλειτου η προσπάθεια για γενικότερη δυνατή περιγραφή, ώστε στην πρώτη περικοπή δεν υπάρχει η λέξη δυο. Η εικόνα αυτή οδηγεί στο οτι τα πάντα αλλάζουν και δεν μπορεί κανείς να βασιστεί σε κάτι σταθερό και οτι επίσης την όποια θνητή ουσία γύρω μας δεν θα την συναντήσουμε δυο φορές στην ίδια κατάσταση. Ξεκινά από μια εικόνα που προσλαμβάνει με τις αισθήσεις, την οποία προσλαμβάνουν όλοι οι άνθρωποι και συνεχίζει με τον συλλογισμό σε συμπεράσματα, που είναι αποτέλεσμα του κοινού λόγου που έχουν όλοι αλλά ελάχιστοι μπαίνουν στον κόπο να αναζητήσουν.
Η περικοπή αυτή είναι σημαντική γιατί οδηγεί τον Πλάτωνα στην θεωρία των ιδεών, ενώ τον Αριστοτέλη σε πιο απλούς δρόμους. Η περικοπή αυτή οδηγεί επίσης τον Ηράκλειτο στην άποψή του για το μοντέλο κοσμογονίας, που θα αναφέρω παρακάτω και που δεν έρχεται σε αντίθεση με αυτή.
Η δεύτερη αναφορά αφορά την περικοπή 8: «Το αντίθετο χρήσιμο και από τα διαφέροντα ( παράγεται ) η ωραιοτάτη αρμονία ( μουσική κατα αρχή ) και όλα ( τα πάντα ) παράγονται ( παράγεται αρμονική διασύνδεση και ενότητα ) κατά την διαμάχη». Ανάλογες αναφορές υπάρχουν και στις περικοπές 10 και 80.
Στην αναφορά αυτή υπάρχουν τρεις εικόνες από τις οποίες παράγονται οι βασικές θέσεις της φιλοσοφίας του Ηράκλειτου που αναπτύσσεται και με άλλες περικοπές .
Τα αντίθετα είναι χρήσιμα επειδή από αυτά ΠΑΡΑΓΕΤΑΙ ΕΝΟΤΗΤΑ. Τα πάντα γίνονται από την ΑΡΜΟΝΙΚΗ ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ. Έτσι παράγονται και όλα τα άλλα από την ΔΙΑΜΑΧΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ
Η περικοπή αυτή φαίνεται κατ’ αρχή ότι ξεκίνησε από την παρατήρηση στην μουσική. Οι ανωτέρω εικόνες περιγράφουν περίφημα τις ανθρώπινες σχέσεις ( όπως στο κορεάτικο σήριαλ που αναφέρω) ενώ είναι απλό να φτάσει κανείς στην έλξη των σωμάτων και στην έλξη στον μαγνητισμό. Η αποδοχή των ανωτέρω και σε ποιό βαθμό υφίσταται, φαίνεται να έχει δημιουργήσει συζητήσεις. Προσωπικά πιστεύω οτι η περιγραφή των ανθρωπίνων είναι ιδανική και μαγική μέσα στην συντομία του λόγου.
Η Τρίτη αναφορά περιγράφεται κύρια στην Πρ 41 σελ185, 186, και συμπληρωματικά στην Πρ22 /σελ108: Γιατί είναι ένα το σοφόν να γνωρίζει κάποιος καλά την ορθή σκέψη πως όλα κυβερνιώνται δια όλων (η αλληλεξάρτηση μέσα στο ένα). Η περικοπή είναι συγκλονιστική για την απλότητα, την συντομία και την τοποθέτηση του Ηράκλειτου στο θέμα που απασχόλησε πάντα τους ανθρώπους. Αυτή αναλύεται με προεκτάσεις στη θεολογία και στη φυσική επιστήμη.
Η αλληλεξάρτηση αυτών που παρατηρεί ο άνθρωπος είναι πλήρης και για όλα. Η σοφία της θεότητας συνίσταται κατά το μέτρο που είναι κατανοητή από τον άνθρωπο και ο άνθρωπος είναι σοφός στο μέτρο που έχει γνώση αυτής της σοφίας: οτι το σοφόν είναι ένα συνίσταται στην γνώμη ότι όλα κυβερνώνται δια όλων και όχι στο ένα (το θείο) που έξω από τον φυσικό κόσμο επιβάλει-κυβερνά την τάξη = τον κανόνα των πραγμάτων = τον κόσμο
Η ίδια ενιαιότητα υπάρχει και στους φυσικούς νόμους η αλληλεξάρτηση των σωμάτων ( έλξη – βαρύτητα ) και των κινήσεων αυτών.
Η περ 22 συνεχίζει, οτι η γνώση αυτή ενώ είναι κοινή – ορατή για όλους θέλει μόχθο για να προσεγγισεί . Και αυτό το αποδίδει ο Ηράκλειτος με την εικόνα αυτών που ψάχνουν για χρυσό που πρέπει να μετακινήσουν μεγάλο όγκο χώματος για να βγάλουν τελικά λίγο χρυσό.
Είναι αυτό που στην σύγχρονη οικολογική θεώρηση αναφέρεται σαν «οικολογικό αποτύπωμα ενός στοιχείου και του αντικειμένου που θα παραχθεί με αυτό». Για παράδειγμα με βάση τον όγκο γης που πρέπει να μετακινηθεί για να παραχθεί και να κινηθεί στα 10 έτη ζωής ένα σύγχρονο υβριδικό αυτοκίνητο και ο κλασσικός σκαραβαίος. Το δεύτερο είναι το πλέον οικολογικό. Το ίδιο ισχύει και για τα κινητά τηλέφωνα
Η τέταρτη περικοπή (Περικοπές 1 και κυρίως 2) αναφέρεται στον λόγο (νόμο, κανόνα) που είναι κοινός. Για τούτο υπάρχει ανάγκη να ακολουθείται το κοινό. Μολονότι όμως ο λόγος είναι κοινός (ένας είναι ο λόγος = τάξη = νόμος και είναι κοινός για όλους παντού και πάντα οτι τα πάντα διοικούνται απο τα πάντα) οι πολλοί ζούν σαν να είχαν δική τους γνώση .
Η περικοπή αυτή έχει χρησιμοποιηθεί για να στηρίξει την χριστιανική – θεολογική άποψη κοσμογονίας και ύπαρξης του θείου. Έχουν γίνει ατελείωτες αναλύσεις για την λέξη λόγος. Οι αναλύσεις στα γερμανικά και αγγλικά της λέξης λόγος περνά από την αναφορά ως λέξη. Στα ελληνικά είμαστε τυχεροί να κάνουμε χρήση της λέξης σαν κανόνας, νόμος, οπότε είμαστε πιο κοντά στο να κατανοήσουμε την περικοπή, η οποία και είναι πολύ κοντά στις προηγούμενα αναφερόμενες, ότι όλα διοικούνται από όλα και οτι η γνώση αυτή είναι κοινή, δηλαδή προσβάσιμη σε όλους αλλά θέλει κόπο για να κατακτηθεί, όπως και ο Ηράκλειτος γενικότερα.
Η τελευταία περικοπή 30 είναι αυτή που αποδίδει την άποψη του Ηράκλειτου για την κοσμογονία και το θείο.
Αυτόν τον κόσμο τον ίδιο μέ όλους δεν κατασκεύασε ούτε κάποιος από τους θεούς ούτε από τους ανθρώπους αλλά ήταν πάντοτε και θα είναι φωτιά πάντα ζώσα που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο
Η τελεία που παρουσιάζεται εδώ αποτελεί άποψη των μελετητών ότι αυτή πρέπει να είναι η μοναδική που υπήρξε.
Συζήτηση έχουν προκαλέσει οι δυο ομάδες λέξεων:
τον ίδιο μέ όλους, αν η λέξη ίδιο αναφέρεται στους ίδιους κόσμους ή αν πρόκειται για ίδια αντικέιμενα. Η δεύτερη άποψη θα σήμαινε μια εντελώς διαφορετική άποψη του Ηράκλειτου για την κοσμογονία απ’ ότι στις υπόλοιπες περικοπές και έτσι επικρατεί οτι πρόκειτια για τους ίδιους κόσμους.
Η δεύτερη ομάδα λέξεων Φωτιά πάντα ζώσα έχει προκαλέσει αναλύσεις για το αν πρόκειται για χρήση μιας εικόνας από την οποία στη συνέχεια περνά σε εικόνες του νου ή για την φωτιά καθεαυτή να είναι η αρχή της δημιουργίας. Και εδώ η ταύτιση με την φωτιά σαν αρχή της δημιουργίας θα σήμαινε μια άλλη συνολική άποψη του Ηράκλειτου απ’ ότι προκύπτει από τις υπόλοιπες περικοπές και απορρίπτεται γενικά.
Η εικόνα της φωτιάς που καίει συνέχεια και άλλοτε δυναμώνει και άλλοτε χαμηλώνει και κάποτε θα σβήσει εντελώς. Όπως και ο κόσμος αυτός. Είναι η εικόνα που πλησιάζει την σημερινή μας άποψη της κοσμογονίας.
Η περικοπή αυτή παρουσιάζει την άποψη της κοσμογονίας του Ηράκλειτου και περιέχει την άποψη του για το θείο που υπάρχει και σε άλλες ενώ δημιουργεί την προβληματική αν πρόκειται για σκοτεινό φιλόσοφο ή λαμπερό.
Ο Ηράκλειτος σε αντίθεση με άλλους φιλοσόφους πρίν και μετά που βάζουν κάποιο στοιχείο όπως νερό, φωτιά σαν απαρχή της κοσμογονίας που δημιουργήθηκε από το θείο, λέει απλά ότι ο κόσμος και η τάξη αυτή υπήρχαν πάντα. Δεν χρειάζεται να αποδείξει ( όπως άλλοι φιλόσοφοι και θρησκείες ) ποιος κατασκεύασε το νερό, την φωτιά το χώμα, το χάος της δημιουργίας. Η τάξη = κόσμος αυτός υπήρχε πάντα δεν είναι κατασκεύασμα κανενός. Με την έννοια αυτή είναι σκοτεινός γιατί δεν αφήνει στον άνθρωπο την πιθανότητα – δυνατότητα ύπαρξης ενός δημιουργού που προκύπτει σε άλλες φιλοσοφίες =ελπίδες. Ή είναι φωτεινός για τον ίδιο αυτόν λόγο γιατί δεν χρειάζεται να αποδείξει τίποτα, δεν αφήνει κενά.
Ανδρέας Δεληγιάννης
18/01/2016
