Αφορμή για το παρόν σημείωμα ήταν ο διαγωνισμός γνωστού τηλεοπτικού σταθμού για την ανάδειξη του κορυφαίου Έλληνα όλων των εποχών. Μεταξύ των δέκα πρώτων που προκρίθηκαν (Μέγας Αλέξανδρος, Γεώργιος Παπανικολάου, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Ελευθέριος Βενιζέλος, Κωνσταντίνος Καραμανλής, Ιωάννης Καποδίστριας, Περικλής, Αριστοτέλης, Σωκράτης και Πλάτων), επακολούθησε ειδική «ψηφοφορία» για την ανάδειξη των τριών πρώτων. Έτσι και με αυτόν τον τρόπο κορυφαίος Έλλην όλων των εποχών αναδείχθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος με δεύτερο τον Γεώργιο Παπανικολάου και τρίτο τον Γέρο του Μωριά.
Δεν ξέρω τι νόημα έχει ένα τέτοιο παιχνίδι, πέρα από το γέμισμα του τηλεοπτικού χρόνου με ό,τι αυτό συνεπάγεται, με ποια κριτήρια έγιναν οι επιλογές, τι σημασία έχει η κατάταξη. Αυτονόητο πάντως είναι ότι η συμμετοχή σ’ ένα τέτοιο παιχνίδι προϋποθέτει τουλάχιστον κάποιες γνώσεις, για να μη πω βαρειές. Και από τη άποψη αυτή, το μάλλον βέβαιο είναι ότι τελικά δεν κρίθηκαν οι κορυφαίοι, αφού κάτι τέτοιο αυτοί δεν το έχουν ανάγκη, αλλά μάλλον οι «κρίναντες» και κατ’ επέκταση και το σύστημα που τους διαμόρφωσε. Το λέω αυτό, γιατί από τη δημοσιοποίηση του σχετικού καταλόγου των κορυφαίων, μου φάνηκε εκκωφαντικά ηχηρή η απουσία του ονόματος του Επίκουρου. Πολύ περισσότερο διαπιστώνοντας την παρουσία και μάλιστα μεταξύ των δέκα πρώτων, του Αριστοτέλη, του Σωκράτη και του Πλάτωνα. Σε σχέση με τους οποίους ο Επίκουρος κάθε άλλο παρά υστερεί, αν δεν προηγείται παρασάγκας μάλιστα. Ο ίδιος ο Επίκουρος, αν ζούσε είμαι βέβαιος, ότι ούτε καρφί δεν θα του καιγόταν γι’ αυτό και μάλλον θα γελούσε. Ειρωνικά ή σαρκαστικά, γι’ αυτό δεν είμαι βέβαιος. Ενδεχομένως και να το περίμενε.
Κοντά δεκαοκτώ χρόνια στα θρανία. Ναι, οφείλω να το ομολογήσω, το όνομα του Επίκουρου το είχα ακούσει και το συγκράτησα. Ίσως γιατί ήταν σπάνιο και αρκούντως εύηχο. Πάντως ηρωικό δεν ήταν. Συγκράτησα επίσης ότι ήταν φιλόσοφος με ιδιαίτερη κλίση στις ηδονές. Αλλά η χριστιανική ηθική, που πανταχόθεν προσλάμβανα τότε, με οδηγούσε στην αποστροφή των ηδονών και μοιραία απομάκρυνε την περιέργειά μου για τον Επίκουρο.
Πορευόμενος στο εν γένει κενό παιδείας του τόπου, τύχη αγαθή, πριν μερικά χρόνια έφερε στα χέρια μου ένα βιβλίο με τον τίτλο «Ο Επίκουρος και οι θεοί του». Μπα, τι σχέση έχει αυτός ο φιλήδονος με τους θεούς: Το διάβασα και το ξαναδιάβασα. Και μετά, γοητευμένος από άκρατη ηδονή, έψαξα και βρήκα και άλλα. Τα περισσότερα γραμμένα από ξένους συγγραφείς. Το αξιολογότερο, νομίζω, έλληνα συγγραφέα και όχι μόνο, αυτό του σπουδαίου καθηγητή του Α.Π.Θ. Χαράλαμπου Θεοδωρίδη, με τον τίτλο «Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου», που πρωτοεκδόθηκε μόλις το 1954 (τόσο καλά) και ευτυχώς ξαναεκδόθηκε, άλλως που θα τα έβρισκα και τι θα έχανα. Αυτές είναι απώλειες, όχι η απώλεια μιας δίκης, ας πούμε.
Ποια τύχη, λοιπόν, θα μπορούσε να έχει αυτός ο σοφός Αθηναίος στο – τρόπος του λέγειν – εκπαιδευτικό σύστημα του ελληνικού (γεωγραφικός όρος) κράτους και κατά συνέπεια και στη συνείδηση των νεοελλήνων: Λησμονιά κυρίως και όταν χρειασθεί διαστρέβλωση και συκοφαντία, Ωστόσο, αφότου τον γνώρισα, τον θεωρώ τόσο οικείο, ώστε, όταν καμιά φορά χρειασθεί να αναφερθώ σ’ αυτόν, μου βγαίνει αυθόρμητα: Ο θείος μου ο Επίκουρος θα έλεγε ή έλεγε…. Αλλά τι δεν είπε και τι δεν έγραψε και πότε πρόλαβε ο αθεόφοβος:
Ο Επίκουρος (341 – 270 π.Χ.), λοιπόν, ίδρυσε στην Αθήνα τον Κήπο, τη φιλοσοφική του σχολή, το 306 π.Χ. Προηγουμένως δίδασκε στη Λάμψακο της Προποντίδας, όπου κακήν κακώς κατέφυγε από τη Λέσβο, κυνηγημένος από το «ιερατείο» και τα πλοκάμια του για τις φιλοσοφικές του απόψεις και θεωρίες. Στον Κήπο, εκτός από τους ελεύθερους άνδρες συνυπήρχαν και συμφιλοσοφούσαν, χωρίς διακρίσεις και γυναίκες ελεύθερες, παντρεμένες ή εταίρες, αλλά και δούλοι, γέροι και παιδιά (είναι καιρός και οι φεμινίστριες να κάνουν κάτι γι’ αυτόν). Αφού μελέτησε όλα τα φιλοσοφικά συστήματα που είχαν προηγηθεί, προχώρησε στη διαμόρφωση της προσωπικής του κοσμοθεωρίας και στη συγγραφή 300 έργων, περί παντός του τότε επιστητού, με λόγο που διακρίνεται για τη δωρική λιτότητα και την αττική του χάρη.
Με όπλο τη φιλοσοφία του προσπάθησε να απαντήσει σε όλα τα ζητήματα που έθεσαν οι προηγούμενοι φιλόσοφοι στηριζόμενος στον ορθό λόγο. Η άποψή του για τη φιλοσοφία ήταν ότι, αυτή είναι κενός λόγος, όταν δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος (ΚΕΝΟΣ ΕΚΕΙΝΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ ΥΦ’ ΟΥ ΜΗΔΕΝ ΠΑΘΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΘΕΡΑΠΕΥΕΤΑΙ). Το φιλοσοφικό σύστημα διακρίνεται παραδοσιακά στην φυσική, την Ηθική και τον Κανόνα.
Η φυσική του Επίκουρου θεμελιώθηκε σε τρεις βασικούς άξονες, που δημιουργήθησαν ένα εξαιρετικά συμπαγές και αξιόπιστο σύνολο θεώρησης του σύμπαντος: α) την ατομική θεωρία εμπλουτισμένη με την έννοια του τυχαίου, β) την ισχύ των φυσικών νόμων και για τους ανθρώπους (το τυχαίο επιτρέπει την ελεύθερη βούληση) και γ) την αξιοπιστία των αισθήσεων για την κατανόηση της φύσης (Χ. Γιαπιτζάκης Επικουρείων Δόξαι).
Η ηθική του θεμελιώθηκε σε τρεις βασικούς άξονες, που αντιστοιχούν αντικατοπτρικά σε εκείνους της Φυσικής του φιλοσοφίας, αποτελώντας ένα συμπαγές και αξιόπιστο σύνολο θεώρησης της ανθρώπινης ύπαρξης: α) ο άνθρωπος αποτελεί τμήμα της Φύσης (οι φυσικοί νόμοι ισχύουν και για τους ανθρώπους, οπότε το τυχαίο επιτρέπει την ελεύθερη βούληση), β) ο φυσικός αλγόριθμος επιδίωξης της ηδονής και αποφυγής του πόνου (αξιοπιστία των αισθήσεων για την κατανόηση της Φύσης) και γ) η φιλία ως συνεκτικός κρίκος της ανθρώπινης κοινωνίας (όπως η ατομική θεωρία επιτρέπει την αλληλεπίδραση των ατόμων και τη δημιουργία σύνθετων σωμάτων) (Χ. Γιαπιτζάκης, Επικουρείων Δόξαι)
Ο Κανόνας του αναφέρεται στην απόκτηση βέβαιης γνώσης. Η βέβαιη γνώση θα πρέπει να βασίζεται στη μαρτυρία των αισθήσεων. Οι άλλοι τρεις τρόποι προσέγγισης της πραγματικότητας περιλαμβάνουν, τα συναισθήματα («πάθη») της ηδονής και του πόνου, τις αποθηκευμένες στο νου έννοιες («προλήψεις») και τη διορατική σύλληψη του νου («φανταστική επιβολή της διανοίας») (Χ. Γιαπιτζάκης, Επικουρείων Δόξαι).
Η επιστημονική σημασία της Επικούρειας φιλοσοφίας υπήρξε τέτοια, που ανάγκασε τον Νίτσε να σαρκάσει: «η Επιστήμη έχει βαλθεί να επιβεβαιώσει τον Επίκουρο». Πράγματι είναι εντυπωσιακά απίστευτο για μία φιλοσοφία που διατυπώθηκε πριν από 23 αιώνες να περιλαμβάνει έννοιες σε πολλούς επιστημονικούς τομείς:
α) ατομική δομή της ύλης, αρχή της απροσδιοριστίας, αρχή της σταθερής ταχύτητας ατομικών σωματιδίων (Φυσική).
β) δημιουργία ενώσεων από άτομα, αφθαρσία της ύλης, οι ενώσεις των ατόμων αποκτούν νέες ιδιότητες (Χημεία)
γ) ασαφής λογική, κανόνες επαλήθευσης ή απόρριψης θεωριών, συστηματικό σφάλμα, τυχαίο σφάλμα (Μεθοδολογία της Επιστήμης) και πολλά άλλα εκφεύγουν του παρόντος.
Αλλά και η κοινωνική σημασία της Επικούρειας ήταν επαναστατική. Η Επικούρεια φιλοσοφία αποτέλεσε μία ολοκαίνουργια πρόκληση για την απελευθέρωση των ανθρώπων από τα φόβο του θανάτου, των θεών και των παράφρονων ανθρώπων, για τη βίωση της ευτυχίας μέσα σε κοινότητες φίλων και για την αντικειμενική επιστημονική προσπάθεια κατανόησης της Φύσης (Χ. Γιαπιτζάκης, Επικουρείων Δόξαι).
Σταχυολογώ παρακάτω μερικές Επικούρειες δόξες:
-(ΑΦΟΒΟΝ Ο ΘΕΟΣ, ΑΝΥΠΟΠΤΟΝ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ, Τ’ ΑΓΑΘΌΝ ΜΕΝ ΕΥΚΤΗΤΟΝ ΤΟ ΔΕ ΔΕΙΝΟΝ ΕΥΕΚΚΑΡΤΕΡΗΤΟΝ: Ο θεός δεν εμπνέει φόβο, ο θάνατος είναι εντός αντιλήψεών μας, το καλό εύκολα αποκτιέται και το κακό εύκολα αντέχεται (Φιλόδημος, «Τετραφάρμακος» 119)].
-ΓΕΓΟΝΑΜΕΝ ΑΠΑΞ ΔΙΣ ΟΥΚ ΕΣΤΙ ΓΕΝΕΣΘΑΙ. ΔΕΙ ΔΕ ΟΥΚ ΩΝ ΤΗΣ ΑΥΡΙΟΝ ΚΥΡΙΟΣ ΑΝΑΒΑΛΛΗι ΤΟ ΧΑΙΡΟΝ. Ο ΔΕ ΒΙΟΣ ΜΕΛΛΗΣΜΩι ΠΑΡΑΠΟΛΛΥΤΑΙ ΚΑΙ ΕΙΣ ΕΚΑΣΤΟΣ ΗΜΩΝ ΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΣ ΑΠΟΘΝΗΣΚΕΙ: Γεννηθήκαμε μία φορά και δεύτερη δεν υπάρχει. Ούτε θα υπάρξει στον αιώνα τον άπαντα. Εσύ όμως, ενώ δεν ορίζεις το αύριο, αναβάλεις τη χαρά. Και η ζωή χάνεται με τις αναβολές και ο καθένας μας πεθαίνει υπεραπασχολημένος (Επίκουρου Προσφ. 1)].
-ΤΟ ΜΑΚΑΡΙΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΦΘΑΡΤΟΝ ΟΥΤΕ ΑΥΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΧΕΙ ΟΥΤΕ ΑΛΛΩι ΠΑΡΈΧΕΙ ΩΣΤΕ ΟΥΤΕ ΟΡΓΑΙΣ ΟΥΤΕ ΧΑΡΙΣΙ ΣΥΝΕΧΕΤΑΙ ΕΝ ΑΝΣΘΝΕΙ ΓΑΡ ΠΑΝ ΤΟ ΤΟΙΟΥΤΟΝ: Το μακάριο και το άφθαρτο ον ούτε δικά του προβλήματα έχει ούτε σε άλλους προκαλεί, ώστε ούτε οργίζεται με κανένα ούτε χαρίζεται σε κανένα. Όλα αυτά είναι γνωρίσματα αδυνάτων όντων.
-ΟΤΑΝ ΟΥΝ ΛΕΓΟΜΕΝ ΗΔΟΝΗΝ ΤΕΛΟΣ ΥΠΑΡΧΕΙΝ ΟΥ ΤΑΣ ΤΩΝ ΑΣΩΤΩΝ ΗΔΟΝΑΣ ΚΑΙ ΤΑΣ ΕΝ ΤΗ ΑΠΟΛΑΥΣΕΙ ΚΕΙΜΕΝΑΣ ΛΕΓΟΜΕΝ ΑΛΛΑ ΤΟ ΜΗΤΕ ΑΛΓΕΙΝ ΚΑΤΑ ΣΩΜΑ ΜΗΤΕ ΤΑΡΑΙΓΕΣΘΑΙ ΚΑΤΑ ΨΥΧΗΝ: Όταν λοιπόν λέμε ότι σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων και όσες σχετίζονται με τις υλικές απολαύσεις, αλλά εννοούμε να μην πονάει το σώμα και να μην ταράζεται η ψυχή (Επιστολή προς Μενοικέα 131).
-ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΥΤΑΡΚΕΙΑΝ ΔΕ ΑΓΑΘΟΝ ΜΕΓΑ ΝΟΜΙΖΟΜΕΝ (Επιστολή προς Μενοικέα).
-Δεν μπορεί κανείς να απαλλαγεί από τους φόβους για τα πιο σημαντικά πράγματα, αν δεν γνωρίζει ποια είναι η φύση του σύμπαντος και δίνει βάση στους μύθους που λέγονται γι’ αυτό. Συνεπώς, δεν μπορεί κανείς να απολαμβάνει ακέραιες τις ηδονές της ζωής, χωρίς τη φυσική επιστήμη (Επίκουρος, Κύρια Δοξα 12).
-ΟΥΚ ΕΣΤΙ ΗΔΕΩΣ ΖΕΙΝ ΑΝΕΥ ΤΟΥ ΦΡΟΝΙΜΩΣ ΚΑΙ ΚΑΛΩΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΣ, ΟΥΔΕ ΦΡΟΝΟΜΩΣ ΚΑΙ ΚΑΛΩΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΣ ΑΝΕΥ ΗΔΕΩΣ: Δεν υπάρχει ευχάριστη ζωή χωρίς φρόνηση, ομορφιά και δικαιοσύνη, ούτε ζωή με φρόνηση, ομορφιά και δικαιοσύνη χωρίς να είναι ευχάριστη (Επίκουρος Κύρια Δόξα 14).
Δεν ήταν συνεπώς καθόλου τυχαίο που ο σοφός αυτός άνθρωπος λατρεύτηκε επί οκτώ αιώνες σε ολόκληρη σχεδόν τη λεκάνη της Μεσογείου, αλλά και καταπολεμήθηκε τόσο ανελέητα και διαχρονικά. Σχεδόν το σύνολο του ογκώδους και πολυσχιδούς έργου του καταστράφηκε, ο ίδιος και οι ομοϊδεάτες του πολεμήθηκαν και κατασυκοφαντήθηκαν. Σχεδόν ό,τι έφτασε σε μας το γνωρίζουμε κυρίως μέσα από τα έργα των μαθητών του, αλλά και των αντιπάλων και πολεμίων του.
Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι οι αντιλήψεις και η φιλοσοφία του δεν υιοθετήθηκαν από τους κρατούντες, αλλά μόνο από τους δημοκρατικούς και διψασμένους για γαλήνη ανθρώπους. Ο ίδιος δεν φιλοξενήθηκε ποτέ στα παλάτια κανενός ηγεμόνα, δεν κατέφυγε στην αυλή κανενός τυράννου, δεν υπήρξε παρατρεχάμενος καμιάς εξουσίας.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αυξημένο το ενδιαφέρον για την Επικούρεια Φιλοσοφία. Λειτουργούν άτυπα, αλλά ουσιαστικά, ομάδες σκέψης και προβληματισμού, όπως ο «Κήπος της Θεσσαλονίκης» (Τσιμισκή 11,2ος ορ., κάθε δεύτερη Τετάρτη ώρα 8.30 μ.μ.) και ο «Κήπος της Αθήνας», ενώ οι εκδόσεις σε βιβλία και περιοδικά είναι αξιόλογες.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
1. Χ. ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ, «Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου».
2. Χ. ΓΙΑΠΙΤΖΑΚΗΣ, «Επικουρείων Δόξαι»
3. Α. ANDERSON, «Ο Επίκουρος στον 21ο αιώνα»
4. F.J. FESTUGIERE, «Ο Επίκουρος και οι θεοί του»
5. ΛΟΥΚΡΗΤΙΟΣ, «Για τη Φύση των Πραγμάτων»
6. «Ο Κήπος του Επίκουρου», περιοδικό Επικούρειας Φιλοσοφίας.
Γιώργος Τσαραμπουλίδης
Το άρθρο αναρτάται με την άδεια του συγγραφέα
(Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό του Δικηγορικού συλλόγου Θεσσαλονίκης ”Ενώπιον”, τεύχος 54, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2009)