Η ιστορική συγκυρία
Ο Επίκουρος (341πΧ-270 πΧ) είναι παιδί του ελληνιστικού κόσμου. Η παιδική ηλικία του Επίκουρου συμπίπτει χρονικά με μία συγκλονιστική αλλαγή σελίδας όχι μόνον στην ελληνική αλλά και στην παγκόσμια ιστορία. Η επικράτηση των Μακεδόνων στον ελληνικό κόσμο και η επική εκστρατεία του Μεγάλου Αλέξανδρου στην Ασία και στην Αίγυπτο μετέβαλαν οριστικά τις συνθήκες ζωής των Ελλήνων και των υπολοίπων λαών της τότε οικουμένης. Στην αυγή ενός νέου κόσμου ανδρώθηκε και μέστωσε ο Επίκουρος, με δραματικές αλλαγές να κλυδωνίζουν κοινωνίες και πολιτεύματα. Οι πόλεις-κράτη μετασχηματίζονται σε περιφερειακά τμήματα αχανών μοναρχικών ενοτήτων. Μεγαλώνουν τα μεγέθη της κεντρικής εξουσίας και η τοπική πολιτική σκηνή χάνει το βάρος και τη σημασία που είχε τα προηγούμενα χρόνια.
Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου έρχεται η ακυβερνησία λόγω της ακαταλληλότητας των φυσικών Αργεαδών διαδόχων, του αδερφού του Αλεξάνδρου του Φιλίππου Αρριδαίου και του ανήλικου γιού του Αλεξάνδρου Δ’. Ο ανταγωνισμός των διαδόχων και των επιγόνων φουντώνει για τα καλά και οι πόλεμοι μεταξύ τους γιά επικράτηση μετατρέπουν συνεχώς τις ισορροπίες στο ασταθές πολιτικό περιβάλλον.
Ο Επίκουρος, που διανύει το δεκατοόγδοο έτος της ηλικίας του όταν πεθαίνει ο Αλέξανδρος το 323 πΧ, βρίσκεται μέσα στη δίνη αυτών των πολυεπίπεδων σαρωτικών αλλαγών. Η κοσμοθεώρησή του Επίκουρου σφυριλατείται μέσα από αλεπάλληλες μαθητείες, τριβές και περιπέτειες. Μέχρι τα τριανταπέντε του έχει πλέον αποκτήσει τις επιθυμητές γνώσεις και εμπειρίες, έχει κατασταλάξει στις κατευθύνσεις και στη θεώρησή του και είναι έτοιμος μόλις έρθει η κατάλληλη στιγμή να δράσει ώστε να μπορέσει να εκφράσει και να μεταδώσει τις προτάσεις του κάνοντας πράξεις πλέον. Το 307πΧ είναι η χρονιά που ο Δημήτριος Πολιορκητής απελευθερώνει την Αθήνα από τις μακεδονικές φρουρές του Κασσάνδρου. Το δημοκρατικό πολίτευμα επανέρχεται, μοιραία λαβωμένο όμως, και οι ταλαίπωροι Αθηναίοι υποδέχονται το Δημήτριο σαν ισόθεο και μέγα ευεργέτη της πόλης. Αυτά τα γεγονότα δίνουν στον Επίκουρο την ευκαιρία λίγο μετά την αλλαγή αφεντικών στην Αθήνα, το 306πΧ, να βρεί ευνοική τη συγκυρία να έρθει στην πόλη και να εγκαταστήσει τη σχολή του. Στα περίχωρα των Αθηνών σ’ ένα απόμερο αλλά κοντινό στην πόλη μέρος αγόρασε ένα κτήμα κρίνοντας το τον κατάλληλο τόπο που θα εξυπηρετούσε το σκοπό του. Χτίζει το σπίτι του και εκεί σε αυτό το καταφύγιο μέσα σε ήσυχο φυσικό περιβάλλον ξεκινάει τις δραστηριότητες στη σχολή του που την ονόμασε με το ταιριαστό και συμβολικό όνομα Κήπος.

Ο Τάσος Καραπαναγιωτίδης μιλάει πάντοτε εκτός κειμένου, από μνήμης.
Την ίδια χρονιά το 306 πΧ που είναι το λεγόμενο έτος των βασιλέων, οι αντιμαχόμενοι διάδοχοι κι επίγονοι παίρνουν ένας ένας επίσημα και με τιμές τους βασιλικούς τίτλους χωρίς όμως ξεκάθαρες επικράτειες μιά και όλοι τους εποφθαλμιούν το ίδιο πράγμα, την απόλυτη ηγεμόνευση στο σύνολο των κατακτημένων εδαφών και στο πρότυπο του οράματος του Μεγάλου Αλέξανδρου το οποίο παρέμενε ακόμη ζωντανό.
Στα επόμενα χρόνια οι δραστηριότητες του Κήπου πυρετωδώς αναπτύσσονται στο απόμερο κτήμα, ενώ στο διεθνές σκηνικό ξεσπούν συνεχείς πόλεμοι με ανατροπές και λυκοσυμμαχίες των διαδόχων. Αυτοί οι συνεχείς πόλεμοι καλά κρατούν ως το 281πΧ όπου έχουμε πιά το σχηματισμό των βασικών παικτών, των ελληνιστικών βασιλείων που θα ηγεμονεύσουν τους επόμενους αιώνες μέχρι την τελική Ρωμαική κατάκτηση. Στην Αίγυπτο οι Πτολεμαίοι είναι το πιό σταθερό και μακροχρόνιο από όλα τα άλλα βασίλεια, στην Μέση Ανατολή απο τη Μικρά Ασία και Συρία ως τη Βακτριανή με τεράστιες εδαφικές επικράτειες βασιλεύουν οι Σελευκίδες ενώ στην Μακεδονία, και τον ελλαδικό χώρο τελικά εγκαθίστανται στο θρόνο οι Αντιγονιδείς. Αυτά όλα σε πολύ γενικές γραμμές γιατί οι αλλαγές επικρατειών είναι συνεχείς καθώς νέα βασίλεια εμφανίζονται και εύθραυστες συμμαχίες δοκιμάζονται. Η σταδιακή άνοδος της ρωμαικής ισχύος είναι ο νέος παράγοντας που καθορίζει τα πράγματα.
Σε αυτό το ανασφαλές και ταραγμένο περιβάλλον η φιλοσοφία αναγκαστικά ξεπερνάει τα παλιά στερεότυπά της καθώς προσπαθεί να εκφράσει τις νέες αναζητήσεις και ανάγκες των ανθρώπων, ανάγκες οι οποίες εκπορεύονται από τις θεμελιώδεις αλλαγές που φέρνει η νέα εποχή. Ο 4ος πΧ αιώνας κατά τον οποίον αρχίζει η ελληνιστική εποχή σηματοδοτεί γιά τους περισσότερους μελετητές την αρχή της παρακμής της κλασσικής φιλοσοφίας. Οι επόμενοι αιώνες που ακολουθούν, η καρδιά δηλαδή της ελληνιστικής εποχής, χαρακτηρίστηκαν από τους κλασικιστές σαν πνευματικός κατήφορος. Σύμφωνα με αυτούς τους μελετητές η ελληνιστική εποχή σε θέματα φιλοσοφίας δεν αντέχει στη σύγκριση με την κορύφωση του ελληνικού πνεύματος που λαμπρύνει τους δύο προηγούμενους αιώνες, την εξαιρετική ιστορική περιόδο που όχι τυχαία καλείται κλασική εποχή. Είναι όμως έτσι τα πράγματα?
Ο ελληνιστικός κόσμος
Στην Καινή Διαθήκη (Πράξεις 6,1) γιά πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε η λέξη ελληνιστής, ακριβώς γιά να περιγράψει τους ελληνομαθείς Ιουδαίους οι οποίοι αυτήν την εποχή είσαν σφόδρα επηρεασμένοι από την ελληνική σκέψη και γλώσσα. «Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις» όπως εύστοχα τόνιζε ο κυνικός φιλόσοφος Αντισθένης….Οι έννοιες λοιπόν ελληνιστική εποχή και ελληνιστικός κόσμος προέκυψαν από τη λέξη «ελληνιστής», έναν επίθετικό προσδιορισμό που πρωτοσυναντάται στην Καινή Διαθήκη. Ενσωματώνει δηλαδή ο όρος «ελληνιστική εποχή» μία κυρίαρχη επισήμανση ευρείας διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού στην τότε οικουμένη. Η αύρα του ελληνικού πνεύματος έφθασε ως τα πέρατα του κόσμου και άγγιξε σε βάθος ακόμη και άπαρτα «κάστρα» άλλων παλαιότερων πολιτισμών και θρησκειών που είχαν στεγανοποιημένη εντελώς διαφορετκή κοσμοαντίληψη και θεολογική τοποθέτηση.
Οι περιοχές που εξαπλώθηκε ο ελληνιστικός κόσμος είναι οι τόποι όπου ιδρύθηκαν οι πρώτες πόλεις στην ιστορία. Στα μέρη αυτά μετά την πρώτη αγροτική εγκατάσταση του ανθρώπου πρωταναπύχθηκαν περίκλειστοι οικισμοί που σταδιακά εξελίχθηκαν σε πόλεις. Αυτό συνέβη στην Μεσοποταμία όπως και στο Νείλο κυρίως διότι το φυσικό περιβάλλον ήταν φιλόξενο και κατάλληλες οι κλιματολογικές συνθήκες. Πρόκειται γιά τόπους με τεράστιο ειδικό βάρος γιά την εξέλιξη του ανθρώπου γιατί σε αυτά τα μέρη εμφανίστηκε ο πολιτισμός δηλαδή η έννοια της συμβίωσης των ανθρώπων σε οργανωμένες πόλεις. Σε πόλεις όπως η Βαβυλώνα, οι Θήβες (Λούξορ) στην Αίγυπτο, η Ιερουσαλήμ, υπήρχε συσωρευμένη πανάρχαιη σοφία που είχε αποκρυσταλωθεί από την εμπειρία χιλιάδων χρόνων κοινής πολιτιστικής και αναγκαστικής κοινωνικής συμβίωσης.
Η επιστήμη της ιστορίας χρησιμοποιώντας χρονολογική ταξινόμηση αποκαλεί ελληνιστική την εποχή που ορίζεται από το θάνατο του Αλεξάνδρου το 323 πΧ ως την κατάλυση του τελευταίου ελληνιστικού βασιλείου των Πτολεμαίων της Αιγύπτου το 30 πΧ. Μία όμως βαθύτερη κατανόηση των αιτίων και αναγκών που διαμόρφωσαν τα πλαίσια στα οποία διαπλάστηκε και αναπτύχθηκε η φιλοσοφία κατά την ελληνιστική περίοδο μάς προσφέρεται μελετώντας τα ιστορικά δεδομένα μιάς, άς την πούμε, διευρυμένης ελληνιστικής εποχής. Η διευρυμένη αυτή ελληνιστική εποχή 500 περίπου ετών αρχίζει με την οριστική επικράτηση στον ελλαδικό χώρο των Μακεδόνων, δηλαδή από το απόγειο του Φιλίππου του Β΄ μετά την μάχη της Χαιρώνειας το 338 πΧ ως και το 180 μΧ που είναι και το τέλος της περιόδου της Ρωμαικής Ειρήνης, της Pax Romana λατινιστί. Χρήσιμη λοιπόν είναι η αντιπαραβολή των ιστορικών γεγονότων όχι απλώς της εποχής που η ιστορία αποκαλεί ελληνιστική αλλά και της διευρυμένης, η οποία μάς προσφέρει σαφώς μεγαλύτερη διάσταση παρατήρησης. Στην εξήγηση της φιλοσοφικής διάπλασης σε αυτήν την μακρά εποχή βοηθάει η μελέτη του ρόλου των ιδιαιτεροτήτων αυτού του νέου κόσμου, του καλούμενου ελληνιστικού.
Ανιχνεύοντας ένα προς ένα τα χαρακτηριστικά αυτού του κόσμου της διευρυμένης ελληνιστικής εποχής συνάγουμε κάποια ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Οι μεγάλες εξελίξεις, οι συνταρακτικές αλλαγές είναι το κυρίαρχο από τα χαρακτηριστικά αυτής της εποχής. Οι απρόσμενης έκτασης κατακτήσεις του Αλεξάνδρου, τα λαμπρά ελληνιστικά βασίλεια των διαδόχων που σχηματίζονται και η σταδιακή άνοδος της Ρωμαικής ισχύος είναι οι καταλύτες που δίνουν έδαφος στις καταιγιστικές αλλαγές. ¨Εχει μεγάλο ενδιαφέρον να συγκρίνουμε τη σημερινή εποχή με την ελληνιστική. Οι ομοιότητες που παρατηρούμε πραγματικά εκπλήσσουν.
Το φαινόμενο που όλοι μας βιώνουμε τόσο έντονα στις μέρες μας, το φαινόμενο της παγκοσμιοποιήσης δεν είναι «φρούτο» της εποχής μας. Η παγκοσμιοποίηση συμβαίνει γιά πρώτη φορά στην ιστορία εκείνη την μακρινή εποχή των ελληνιστιικών χρόνων. Σίγουρα λόγω μεγέθους το φαινόμενο είναι μικρότερο σε έκταση αλλά σε αναλογία εποχών είναι εξίσου σημαντικό με την παγκοσμιοποίηση που βιώνουμε σήμερα. Ως συμπλήρωμα στην παγκοσμιοποίηση έχουμε το φαινόμενο της συμπλοκής όπως την αναφέρει ο Πολύβιος, ο κυριότερος ιστοριογράφος του 3ου πΧ και του 2ου πΧ αιώνα. Ο Πολύβιος με τον όρο συμπλοκή συμπεραίνει γιά πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία ότι γεγονότα που συμβαίνουν στην μίαν άκρη του κόσμου επηρεάζουν τις εξελίξεις στην άλλη άκρη. Συμπλέκονται δηλαδή φαινομενικά άσχετα κι απόμακρα συμβάντα μεταξύ τους προκαλώντας απρόσμενα αποτελέσματα, κάτι που θυμίζει τη βασική αρχή της θεωρίας του χάους, μιάς θεωρίας που χρησιμοποιείται κατά κόρον τα τελευταία χρόνια εκτός των άλλων και γιά την εξήγηση της παγκοσμιοποιημένης ανθρώπινης πραγματικότητας. Μιά θεωρία που φέρνει επίσης στο νου μας την παρέκκληση του Επίκουρου.
Άλλο πολύ σπουδαίο χαρακτηριστικό της ελληνιστικής περιόδου που ομοιάζει με αυτά που σήμερα βιώνουμε είναι η αλματώδης επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη.
Οι εφευρέσεις της εποχής εκείνης δίνουν νέα πνοή στην καθημερινή ζωή και οι αλλαγές ήταν τόσο συγκλονιστικές όσο είναι και στην εποχή μας. Ας αναλογισθούμε τριάντα χρόνια πριν τον κόσμο μας, δηλαδή πριν από τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας και άς κάνουμε τη σύγκριση πώς είναι η ζωή μας μετά από την εξάπλωση της. Κάνοντας αυτές τις σκέψεις κατανοούμε το μέγεθος της διαφοράς που οφείλεται στην τεχνολογική εξέλιξη. Κάτι ανάλογο συνέβει και στην ελληνιστική εποχή.
Οι επιστήμες βεβαίως συμβάδιζαν στην εξέλιξη και καταγράφτηκε εκπληκτική πρόοδος . Μόνο να σκεφτούμε κάποια παραδείγματα ανθρώπων όπως του Ερατοσθένη που με τα λιγοστά μέσα εκείνης της εποχής έφθασε στο σημείο να υπολογίσει σχεδόν με ακρίβεια την περίμετρο της γης, ή την περίπτωση του Αρχιμήδη που πετάχτηκε από την μπανιέρα του ορμώντας περίχαρος γυμνός στους δρόμους φωνάζοντας ΕΥΡΗΚΑ…. Αυτός που με τις εφευρέσεις του έκανε τους Ρωμαίους όταν πολιόρκησαν τις Συρρακούσες να χαζέψουν.
Αξιοπρόσεκτο παράδειγμα θαυμαστής τεχνολογίας είναι ο περίφημος μηχανισμός των Αντικυθήρων του οποίου η κατασκευή χρονολογικά ανήκει στο τέλος του 2ο πΧ αιώνα. Ο αστρολάβος αυτός θεωρείται ότι είναι ο πρώτος υπολογιστής και μάλιστα φορητός σαν λαπ τοπ και οικολογικός χωρίς ανάγκη ηλεκτρικής ισχύος. Επίσης οι συναρπαστικές εφευρέσεις του ‘Ηρωνος είναι εξίσου σημαντικές και γοητευτικές αλλά και τόσων άλλων.
Νέοι θεσμοί συγκέντρωσης και επεξεργασίας οργανωμένης γνώσης εμφανίζονται με το σημαντικότερο κέντρο επιστημών και τεχνών στην ιστορία να είναι η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας με το Μουσείο. Τα ιδρύματα αυτά πλαισιώθηκαν από θαυμαστούς επιστήμονες και στελεχώθηκαν από την αφρόκρεμα της ελληνιστικής διανόησης. Οι βιβλιοθηκάριοι περισυνέλεξαν ταξινομώντας ένα τεράστιο πλήθος συγγραμάτων και πληροφοριών όχι μόνον ελληνικών αλλά από όλες τις γωνιές και φυλές της οικουμένης. Επίσης στις άλλες σημαντικές πόλεις της εποχής μιμήθηκαν το παράδειγμα και ίδρύθηκαν βιβλιοθήκες που προσπαθούσαν να ανταγωνίζονται την Αλεξάνδρεια σε αριθμό παπύρων, όπως στην περίφημη βιβλιοθήκη της Περγάμου. Μάλιστα στα πλαίσια αυτού του ανταγωνισμού οι Πτολεμαίοι απαγόρεψαν τις εξαγωγές παπύρου από την Αίγυπτο. Οι της Περγάμου τότε αναγκάστηκαν να μεθοδεύσουν σε άλλο υλικό την αντιγραφή των πολύτιμων κειμένων. Επέλεξαν δέρμα κυρίως μικρών ζώων όπου με κατάλληλη επεξεργασία μπορούσε να γραφτεί κείμενο και έτσι δώθηκε και έμεινε σε χρήση έκτοτε η γνωστή μας λέξη περγαμηνή. Η έκρηξη της συστηματικοποίησης και της καλλιέργειας της γνώσης συμβαίνει όχι μόνο σε μεγάλες και ξακουστές πόλεις όπως η Αλεξάνδρεια η Αντιόχεια, η ¨Εφεσος, η Πέργαμος αλλά και σε πολυάριθμες άλλες μικρότερες.


Ολα όσα λέχθηκαν παραπάνω υποβοηθούν να κατανοήσουμε τη σημασία του τρίτου χαρακτηριστικού και ομοιότητας εποχών που είναι η κινητικότητα. Η μετακίνηση ανθρώπων είναι σχετικά εύκολη αλλά συχνή είναι και η μετανάστευση γιά εξεύρεση καλύτερων συνθηκών ζωής, φαινόμενο που συμβαίνει εξίσου έντονα στις ημέρες μας.
Μαζί με αυτό έχουμε μιά θεαματική τάση αστικοποίησης. Στην ελληνιστική εποχή παρατηρούμε εκτός από την αστικοποίηση μεγάλης μερίδας του πληθυσμού τη γιγάντωση πόλεων η οποία συνδιάζεται με την πολυσχιδή εξειδίκευση των αστικών επαγγελμάτων. Νεοιδρυθήσες πραγματικές μεγαλουπόλεις όπως η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και η Αντιόχεια της Συρίας συναγωνίζονται επιτυχώς άλλες παλαιότερες μεγαλουπόλεις όπως η Βαβυλώνα, η Αθήνα, η Ρώμη, η Ιερουσαλήμ. Ο πληθυσμός των πόλεων αυτών στην ελληνιστική εποχή, γιά να καταλάβουμε το μέγεθος, άγγιζε ή ακόμη μπορεί να ξεπερνούσε σε κάποιες περιπτώσεις το σημερινό πληθυσμό της πόλης της Θεσσαλονίκης. Ένα παγκόσμιο συνοθύλεμα συνέβη στις ελληνιστικές πόλεις με το ανακάτεμα ανθρώπων, φυλών, θρησκειών. Πάντα όμως με μία κυρίαρχη γλώσσα συνενόησης, την Κοινή ελληνική, ενώ διατηρούνται σε χρήση οι μητρικές γλώσσες. Αυτό σίγουρα είναι φαινόμενο που θυμίζει τις σημερινές εποχές, τις διεθνείς μεγαλουπόλεις των πολλών εθνικοτήτων με τα αναγκαστικά μπρόουκεν ίνγκλις, εσπανιόλ ή μανδαρίνικα γιά την καθημερινή συνενόηση.
Τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής
Μέσα σε αυτόν τον έντονα κλυδωνιζόμενο από αλλαγές κόσμο έχουμε τη γέννηση, την μορφοποίηση και τη διάδοση νέων φιλοσοφιών οι οποίες εστιάζουν στα ενδιαφέροντα των νέων δεδομένων. Δύο μεγάλα φιλοσοφικά ρεύματα ξεκινούν σχεδόν ταυτόχρονα στην Αθήνα κι έχουν κοινό ζητούμενο την αταραξία. Τα δύο αυτά φιλοσοφικά ρεύματα θα κυριαρχήσουν γιά τα επόμενα επτακόσια χρόνια. Είναι ο Στωικισμός με ιδρυτή του το σύγχρονο του Επίκουρου φιλόσοφο το Ζήνωνα τον Κιτιέα και βέβαια η φιλοσοφία του Επίκουρου. Υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ τους αλλά και τεράστιες θεμελιακές διαφορές. Τα δύο αυτά φιλοσοφικά ρεύματα γενημένα την ελληνιστική εποχή, απέκτησαν πληθώρα οπαδών και ήταν από τα κινήματα που έλαβαν μεγάλη έκταση σε όλα τα κοινωνικά στρώματα με εμφανείς επιρροές στα διάφορα δρώμενα του καθημερινού βίου. Η Στωική φιλοσοφία μετεξελίχθηκε στο διάβα του χρόνου και απέκτησε διάφορες εκφάνσεις και αποχρώσεις στις τρεις ιστορικές περιόδους της. Σίγουρα δε συνέβει το ίδιο με τη φιλοσοφία του Επίκουρου, αυτή είναι η πιό στατική και πιστή στις αρχές της δηλαδή δεν διαμορφώθηκε θεαματικά, δεν απομακρύνθηκε από τη βάση της στο πέρασμα των αιώνων της διευρυμένης ελληνιστικής εποχής.
΄Εχουμε επίσης εμφάνιση άλλων φιλοσοφικών ρευμάτων που έχουν παρόμοιες αφετηρίες αλλά δεν είχαν ανάλογη εξέλιξη όπως ο Σκεπτικισμός με τον επίσης σύγχρονο του Επίκουρου φιλόσοφο Πύρρωνα αλλά και ο Εκλεκτικισμός που είναι μία συνδιαστική φιλοσοφία. Τα παλαιότερα κλασικά φιλοσοφικά ρεύματα συνεχίζουν να υπάρχουν άν και αποδυναμωμένα. Ο Πλατωνισμός φθίνει και σιγά σιγά μεταλλάσεται και απολιθώνεται ενώ εμφανίζεται ο ευρηματικότερος Νεοπλατωνισμός. Ο Αριστοτελισμός συνεχίζει ακούραστος βέβαια με την Περιπατητική Σχολή του Αριστοτέλη να είναι σίγουρη διαχρονική αξία. Ο Κυνισμός εξακολουθεί να είναι γιά λίγους και ακραίους, έχει όμως και αρκετές συγγένειες με την Επίκουρεια θεώρηση. Οι Πυθαγόρειοι, οι Νεοπυθαγόρειοι και οι Ορφικοί έχουν εξασφαλισμένες στέρεες θέσεις παρηγοριάς και έτσι πάντα συνεχίζουν απτόητοι και στον ελληνιστικό κόσμο έχοντας το προσηλωμένο πιστό κοινό τους αγκιστρωμένο στις μεταφυσικές ανησυχίες.
΄Ολα αναμειγνύονται σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο, δοξασίες, θεότητες, λατρευτικές πρακτικές. ΄Οπως στις θρησκείες εκείνη την εποχή παρατηρούμε επιρροές και αναμείξεις έτσι και στη φιλοσοφία έχουμε κάποια ανάλογα φαινόμενα. Η επικούρεια θεώρηση επηρεάζει τάσεις και κινήματα που υιοθετούν τη φρασεολογία της, αντιτάσσουν επιχειρήματα που φέρουν επικούρεια ίχνη ή χρησιμοποιούν μόνον κάποιες από τις επικούρειες σκέψεις ώστε να εξυπηρετηθούν συγκεκριμένοι σκοποί.
Μέσα σε αυτά τα πλαίσια έχουμε την εμφάνιση του Εκλεκτικισμού ο οποίος είναι ένα φιλοσοφικό σύστημα που βασίστηκε σε επιλογές απόψεων που προέρχονταν από άλλες φιλοσοφικές σχολές με κύριο εκπρόσωπο τον Αλεξανδρινό εβραίο ελληνιστή Φίλωνα Αλεξανδρέα Ιουδαίο. Με συνδιαστικό τρόπο στις πρώιμες Ιουδο-ελληνιστικές πεποιθήσεις προλειαίνεται το έδαφος γιά την έλευση του χριστιανισμού ο οποίος μερικούς αιώνες αργότερα ως επίσημη θρησκεία του ρωμαικού κράτους θα γίνει το κατάλληλο εργαλείο της εξουσίας, η οποία επιζητά να φιμώσει οριστικά την ελεύθερη φιλοσοφική έκφραση σφραγίζοντας με επίσημο τρόπο το θάνατο του αρχαίου κόσμου. Αναλόγως σε αντιστοιχία με τον Εκλεκτικισμό εμφανίζεται το φαινόμενο του λεγόμενου Ψευδο-επικουρισμού και ίσως το καλύτερο παράδειγμα γιά να καταλάβουμε το φαινόμενο αυτό είναι η περίπτωση του Σελευκίδη βασιλιά Αντίοχου Δ΄του Επιφανούς ή του….Επιμανούς όπως αποκαλέστηκε από τους επικριτές του.

Η άνω και η κοίλη Συρία (κίτρινο) με τις πόλεις των ελληνιστικών χρόνων.
Το Βασίλειο των Σελευκιδών και η περίπτωση του Αντίοχου Δ΄του Επιφανούς.
Ο Αντίοχος όταν γενήθηκε ονομαζόταν Μιθριδάτης αλλά μετά που διαδέχτηκε τον αδερφό του Σέλευκο κι έγινε αυτός βασιλιάς το άλλαξε στο καθόλου πρωτότυπο αλλά πολύ πιό σελευκίδειο Αντίοχος και μάλιστα υιοθέτησε το προσωνύμιο Επιφανής μέσα στην εγωκεντρικότητα της ματαιοδοξίας ακριβώς γιά να προωθήσει τη διεύρυνση της φήμης του.
Το μπλέξιμο αρχίζει πριν ανέβει στο θρόνο ο αδερφός του. Ο πατέρας του σε μία δύσκολη εποχή γιά το Σελευκιδικό βασίλειο υποχρεώθηκε στην ταπεινωτική συνθήκη της Απάμειας το 188 πΧ. Η συνθήκη αυτή όριζε εκτός από την αφαίρεση όλων των εδαφών της Μικράς Ασίας απο τους Σελευκίδες και την υποχρέωση του βασιλείου στην πληρωμή ετησίως ένος μεγάλου ποσού αποζημίωσης προς την ηγεμονεύουσα Ρώμη. Ο Αντίοχος σε ηλικία σαράντα ετών το 175 πΧ έγινε βασιλιάς μετά τη δολοφονία του προηγούμενου βασιλιά του αδερφού του, του Σελεύκου Δ΄ του Φιλοπάτωρος.
Ο άτυχος Σέλευκος μέσα στην αγωνία της εξεύρεσης χρημάτων γιά την πληρωμή προς τους Ρωμαίους είχε αποφασίσει να βάλει χέρι στο ταμείο του ναού της Ιερουσαλήμ. Η Ιουδαία όπως και η Κοίλη Συρία είναι από παλιά μήλον της έριδος μεταξύ των δύο ισχυρών βασιλείων των Πτολεμαίων της Αιγύπτου και των Σελευκιδών της Συρίας και συχνά αλλάζει διαφέντευση. ¨Ετσι υπάρχουν εκείνη την εποχή δύο αντιμαχόμενα πολιτικά στρατόπεδα στην Ιουδαία , το φιλοπτολεμαικό και το φιλοσελευκιδικό. Το εγχείρημα απαιτούσε λεπτό χειρισμό γιατί δεν έπρεπε να δυσαρεστηθούν οι φιλικά προσκείμενοι στους Σελευκίδες μορφωμένοι Ιουδαίοι της ανώτερης τάξης.
Οι Ιουδαίοι ιερείς που ελέγχουν το ναό εκείνη την εποχή είναι ελληνομαθείς και ελληνότροποι. Μέσα στους εβραικούς κύκλους της διανόησης υπήρχε τότε κυρίαρχη τάση σύγκλισης με τα ελληνικά πρότυπα. Ο έμπιστός «επί των πραγμάτων» διαχειριστής των οικονομικών του βασιλιά Σέλευκου Δ’ ο οποίος είχε σταλεί γιά την αφαίμαξη του ταμείου του ναού της Ιερουσαλήμ μόλις βρέθηκε με το μεγάλο ποσό στα χέρια φέρθηκε ως καταχραστής και προτίμησε να το κρατήσει γιά τον εαυτό του. Ο Ηλιόδωρος με το ασύμβατο γιά καταχραστή όνομα μιά και ο ήλιος είναι δώρο προς όλους δολοφόνησε το βασιλιά του για να μην τον πολυσκοτίζει με την κατάχρηση και διέφυγε γιά να κάνει βίο μεγιστάνα σε άλλους παραδείσους….
Ο Αντίοχος τότε, στα σαράντα του χρόνια, καλείται λοιπόν να αναλάβει βασιλιάς μετά τη δολοφονία γιατί ο γιός του αδερφού του και νόμιμος διάδοχος βρισκόταν αναγκαστικά έγκλειστος στη Ρώμη λόγω εγγύησης γιά την τήρηση της συμφωνίας με τους Ρωμαίους. Ο Αντίοχος συνέχισε την προσπάθεια συγκέντρωσης κεφαλαίων κάνοντας τα ίδια πλάνα με τον αδερφό του, δηλαδή σχεδιάζοντας επίθεση στο εύπορο πτολεμαικό βασίλειο και ασκώντας έλεγχο των πραγμάτων και των ιερατικών ταμείων στην Ιουδαία. Ευνοεί έτσι τους ελληνότροπους Ιουδαίους, την ανώτερη τάξη δηλαδή που εκείνη την εποχή είχε τον έλεγχο του ναού και τοποθετεί αρχιερέα δικό του άνθρωπο, τον εξελληνισμένο Ιάσωνα (Ιησούς το Ιουδαικό του όνομα).
Τον αντικαθιστά σύντομα όμως με τον επίσης ελληνόφρονα Μενέλαο επειδή ο Ιάσωνας δεν τα πήγε καλά στις εισπράξεις και κυρίως λόγω της αντίδρασης από τους παραγκωνισμένους χασιδίμ, τους παραδοσιακούς εβραίους που δεν ομιλούνε ελληνικά και ούτε ήθελαν να έχουν επαφή με τους ελληνικούς τρόπους. Τα κατώτερα αυτά στρώματα των χασιδιτών Ιουδαίων που δεν έχουν ελληνική παιδεία είναι πολύ δυσαρεστημένα με τις εξελίξεις και τις αλλαγές που προωθούνται από τους ελληνίζοντες εβραίους στα τυπικά, λατρευτικά και εξωτερικά πατροπαράδοτα ήθη και αντιτέκονται.
΄Οσο ο Αντίοχος λείπει σε εκστρατεία στην Αίγυπτο, στην ταραγμένη Ιουδαία διασπείρεται ψευδής η είδηση περί δήθεν θανάτου του βασιλέα και ο πρώην αρχιερέας Ιάσωνας πρωτοστατεί σε στάση ενάντια στον Μενέλαο. Ο Αντίοχος το 168 πΧ μόλις επιστρέφει και μαθαίνει τα μαντάτα, εισβάλλει στην Ιερουσαλήμ με το στρατό του, γίνονται σφαγές και γενικός διωγμός των Χασιδιτών που εξαπλώνεται σε όλη την Ιουδαία. Ο Αντίοχος έπειτα επιβάλλει σκληρούς κατοχικούς όρους. Προβαίνει επίσης σε απαράδεκτες πράξεις, όπως το κάψιμο όλων των ιερών βιβλίων των Ιουδαίων, τη σύλληση του ναού της Ιερουσαλήμ με αρπαγή των αμύθητων θησαυρών του, την ίδρυση πολυθειστικού ναού του Διός στον ιερό τόπο του ναού, την ίδρυση Γυμνασίου με υποχρεωτική επιβολή του θεσμού της Εφηβείας και απαιτεί την αναγκαστική ελληνική ενδυμασία γιά όλους.
Το χειρότερο όμως γιά τους εβραίους που δεν το άντεξαν με τίποτα είναι ότι ο Αντίοχος προβαίνει σε θυσία χοίρου στο ναό και λίγους μήνες αργότερα απαγορεύει εντελώς την άσκηση της Ιουδαικής θρησκείας. Οπως ήταν φυσικό αναμενόμενο ξέσπασε ξανά επανάσταση, αυτήν τη φορά στην επαρχία με πρωτεργάτη έναν χωρικό ιερέα τον Ματαθία Ασμοναίο και τους γιούς του τους αποκαλούμενους Μακκαβαίους οι οποίοι μετα από κλεφτοπόλεμο καταφέρνουν σειρά νικών έναντι των Σελευκιδών καταλαμβάνοντας τελικά την Ιερουσαλήμ το 164 πΧ, λίγο καιρό μετά το θάνατο του Αντίοχου και έτσι αποκαθιστούν την Ιουδαική θρησκεία εκδιώχνοντας τη Σελευκιδική φρουρά από την Ιερουσαλήμ η οποία περιορίστηκε μόνο στο φρούριο της Άκρας. Μετά εξάγνισαν τον ιερό χώρο του ναού και στην ενθύμιση αυτών του μεγάλων γεγονότων εορτάζεται κάθε χρόνο από τους εβραίους το Χανουκά. Αυτή είναι ίσως η παλαιότερη στον κόσμο ιστορική εθνική επέτειος που γιορτάζεται ανελλειπώς κάθε χρόνο από το 164 πΧ έως και σήμερα.


Προτομή του Αντίοχου Δ΄του Επιφανή στο Μουσείο του Βερολίνου, και το νόμισμά του.
Τα απομεινάρια πάντως της μακρόχρονης παρουσίας της ελληνικής σκέψης και φιλοσοφίας στον Ιουδαικό κόσμο ακόμη εντοπίζονται. Ειδικό ενδιαφέρον γιά τους φίλους της επικούρειας φιλοσοφίας έχουν δύο περιπτώσεις. «Ματαιότης ματαιοτήτων τα πάντα ματαιότης…» το γνωστότατο αυτό απόφθεγμα είναι η αρχή του κειμένου στον Εκκλησιαστή, αγνώστου συγγραφέως κείμενο, πάντως σίγουρα με επικούρεια σκέψη και ανάλογες αναφορές. Ο Εκκλησιαστής είναι ένα από τα βιβλία του Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης το οποίο επίσης συμπεριλαμβάνεται και στα «Αγιόγραφα» του Ιουδαικού Κανόνα. Στο κείμενο αυτό υπάρχει ξεκάθαρη επικούρεια επίδραση με αναφορά εκτός από την ματαιότητα, στην εξάρτηση του ανθρώπου από τις ανάγκες, στα αδιέξοδα της ανθρώπινης σοφίας και στην επιζητούμενη επίγεια ευτυχία του απλού βίου.
Η δεύτερη περίπτωση έχει να κάνει με τη λέξη που χρησιμοποιείται στα εβραικά γιά τους άθεους. Η ζωντανή λοιπόν ενθύμιση των άθεων επικουρείων γιά του Ιουδαίους καθρεπτίζεται στην πενιχρή εβραική γλώσσα με τη λέξη «απικορός» που σημαίνει μεν άθεος αλλά βέβαια ετυμολογικά δηλώνει τον επικούρειο…
Ο Αντίοχος και ο επικούρειος Φιλωνίδης
Ο Αντίοχος όπως κάθε μορφωμένος στον ελληνιστικό κόσμο ήταν γνώστης των φιλοσοφικών ρευμάτων της εποχής του. Λέγεται λοιπόν γιά τον Αντίοχο ότι συμπαθούσε την επικούρεια θεώρηση περισσότερο από τις υπόλοιπες φιλοσοφικές προτάσεις, ότι μυήθηκε σε αυτήν και μάλιστα την άσκησε στην καθημερινότητά του. Είχε σίγουρα σχέσεις με τους Επικούρειους του βασιλείου του αφού ξέρουμε πως είχε δίπλα του τον επικούρειο φιλόσοφο και διακεκριμένο μαθηματικό Φιλωνίδη.
Το γεγονός του ότι πιθανόν να ήταν συμπαθών της επικούρειας φιλοσοφίας δε σημαίνει όμως ότι άσκησε τις επικούρειες αρχές στην πρακτική του καθημερινού βίου. Πόσο μάλιστα δυσχερέστερο θα κατέστει αυτό από τη στιγμή που βρέθηκε στο θρόνο της Συρίας με όλα τα συνεπαγόμενα. Οι πράξεις του λοιπόν το αντίθετο μάς δείχνουν αφού δεν εφάρμοσε σε καμμία γνωστή περίπτωση τον επικούρειο κανόνα. Το σίγουρο είναι πάντως ότι δεν ενστερνίστηκε τις προτροπές του επικούρειου σχολάρχη και βασιλικού συμβούλου, του Φιλωνίδη ο οποίος ματαίως θα προσπαθούσε να τού εμφυσήσει το νόημα της επικούρειας αταραξίας και τα κριτήρια προς την ευδαιμονία. Ο Φιλωνίδης ξέρουμε ότι συνέταξε 125 προτροπές-υπομνήματα με αποδέκτη τον Αντίοχο όπου διαφώτιζε το βασιλιά γιά την επικούρεια φιλοσοφία.
Στην παλιά καλή εγυκλοπαίδεια του Ηλίου ο Φιλωνίδης αναφέρεται ως σημαντικός φιλόσοφος που διέπρεψε γιά κάποιον καιρό στην αυλή του Αντιγόνου του Επιφανούς αλλά απέκλινε από τις δοξασίες των Επικουρείων ασχολούμενος με τις μαθηματικές επιστήμες. Παρατηρούμε αμήχανα με ποιόν τρόπο σχολιάζεται ένα από τα παρερμηνευμένα σημεία της επικούρειας διδασκαλίας που εντοπίζεται σε προτάγματα της επικούρειας διανόησης προτρέποντας μας να μην καταπιανόμαστε σε βάθος με κάποια από τις επιστήμες που δεν έχουν άμεσο κέντρο τους τον άνθρωπο. Ο Φιλωνίδης όμως εκτός από διακεκριμένος μαθηματικός ήταν και μεθοδικός επικούρειος αφού φρόντισε να περισυλλεχθούν τα συγγράμματα του Επίκουρου και των οπαδών του και να εναποτεθούν στη βιβλιοθήκη της Αντιόχειας. Ο Φιλωνίδης αναφέρεται ότι στερέωσε και διέσπειρε τον Επικουρισμό στην Αντιόχεια και στη Συρία σε τόσο γερά θεμέλια που γιά αιώνες μετά παρέμεινε το επικρατέστερο φιλοσοφικό ρεύμα στην περιοχή.
Η ελληνιστική εποχή μπορεί κάλλιστα να γίνει ο μεγάλος εφιάλτης κάθε αξιοπρεπούς φοιτητή ιστορίας. Η πυκνότητα των εναλλασομένων γεγονότων, η ροή των συνεχών αλλαγών στις επικράτειες, η πληθώρα των επαναλαμβανομένων δυναστικών ονομάτων όπως και η πολυδιάστατη απομνημόνευση ημερονημιών, όλα αυτά λειτουργούν αποτρεπτικά γιά τους σπουδαστές, απογοητευτικά γιά τους εξεταζομένους και εξαντλητικά γιά τους διδάσκοντες. ¨Ετσι ίσως χάνεται η ομορφιά μετάδοσης της νοόσφαιρας μιάς μοναδικής εποχής γιά τον άνθρωπο. Με άλλους τρόπους προσέγγισης όμως, βοηθούμαστε σε μιά βαθύτερη κατάδυση στην μαγεία αυτού του πυκνούφαντου σκηνικού. ¨Ετσι λιπόν ο καλύτερος εκφραστής κι ερμηνευτής της ιστορίας της ελληνιστικής εποχής δεν είναι ιστορικός αλλά ποιητής. Αυτός ο ποιητής σπάνιου κι απροσμέτρητου βεληνεκούς, είναι ο Αλεξανδρινός Καβάφης. Διαβάζοντας τις γραμμές των ποιημάτων του περιδιαβαίνουμε στην ατμόσφαιρα του ελληνιστικού κόσμου. Αγγίζουμε τα καλαίσθητα κτήρια, ατενίζουμε τα αένεα σώματα, οσμιζόμαστε στον αέρα, την αύρα της ελληνιστικής Μεσογείου. Είναι η ιδανικότερη προσέγγιση ενός κόσμου μακρινού αλλά συνάμα όμως τόσο οικείου.
Στα 200 πΧ
«Aλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων—»
Κι απ’ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία,
την νικηφόρα, την περίλαμπρη,
την περιλάλητη, την δοξασμένη
ως άλλη δεν δοξάσθηκε καμιά,
την απαράμιλλη: βγήκαμ’ εμείς•
ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας.
Εμείς• οι Aλεξανδρείς, οι Aντιοχείς,
οι Σελευκείς, κ’ οι πολυάριθμοι
επίλοιποι Έλληνες Aιγύπτου και Συρίας,
κ’ οι εν Μηδία, κ’ οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι.
Με τες εκτεταμένες επικράτειες,
με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών.
Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά
ώς μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ώς τους Ινδούς.
Για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα!
Τάσος Καραπαναγιωτίδης