ΕΙΣΑΓΩΓΗ
«Ου προσποιείσθαι δει φιλοσοφείν αλλ’ όντως φιλοσοφείν, ου γαρ προσδεόμεθα του δοκείν υγιαίνειν αλλά του κατ’ αλήθειαν υγιαίνειν».
Δεν πρέπει να παριστάνουμε πως φιλοσοφούμε, αλλά πράγματι να φιλοσοφούμε. Γιατί δεν έχουμε ανάγκη να φαινόμαστε υγιείς, αλλά να είμαστε στ’ αλήθεια υγιείς.
Ελάχιστες φορές έχουμε αναφερθεί στην 54η προσφώνηση. Κι όταν το κάναμε ήταν για να τονίσουμε την ιαματική πλευρά της διδασκαλίας του Επίκουρου για την φιλοσοφία, αφού κι εδώ ο δάσκαλος την συσχετίζει με την ιατρική.
Το πρώτο της σκέλος: «ου προσποιείσθαι δει…» το προσπερνάμε. Γιατί άραγε;
Είναι αλήθεια πως αυτό το «ου προσποιείσθαι» δείχνει με μια πρόχειρη ματιά, πως αναφέρεται σε κάτι αυτονόητο, επομένως το λαμβάνουμε ως έναν αχρείαστο πλεονασμό δηλαδή κάτι το παραπανίσιο.
Υπάρχουν όμως περιττά κι αχρείαστα στα επικούρεια κείμενα;
Ο πιο σοβαρός λόγος αποφυγής, βεβαίως, θα ήταν ο δισταγμός μήπως βρεθούμε σε θέση αυτοκριτικής και φανερωθεί κάποιο προσωπικό μας έλλειμμα. Μήπως δηλαδή αυτό αποκαλυφθούμε πως την καμωνόμαστε την φιλοσοφία ενδεδυμένοι την φορεσιά της, ως ενδεδυμένοι τον λέοντα, και δεν είμαστε τίποτε περισσότερο από απλοί σχολιαστές, όπως άλλωστε οι περισσότεροι που έχουν την φιλοσοφία για απλή ενασχόληση.
ΟΙ ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΗΓΕΣ
Όμως αναμφίβολα αξίζει να ξεπεράσουμε τον δισταγμό. Γι αυτό ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή κι ας αναρωτηθούμε:
πώς βρέθηκε στην ανάγκη ο Επίκουρος να διατυπώσει αυτήν την προσφώνηση;
Μια πρώτη ερμηνεία θέλει την προσφώνηση να αναφέρεται στο μέλλον ώστε να λειτουργήσει προληπτικά σαν μια χρήσιμη προς φίλους και μαθητές προειδοποίηση. Όμως ακόμη κι έτσι, είναι κομμάτι δύσκολο να μην στηρίζεται σε συγκεκριμένες αφορμές, δηλαδή συγκεκριμένα αρνητικά παραδείγματα που να την δικαιολογούν είτε στον παρόντα χρόνο είτε στον παρελθόν. Είτε στις άλλες σχολές είτε ακόμη – γιατί όχι – στο άμεσο περιβάλλον του Κήπου.
Δεχόμαστε δηλαδή πως ο Επίκουρος προέβη σε μια τέτοια επισήμανση γιατί πράγματι κάποιοι καμώνονταν πως φιλοσοφούσαν ενώ στην πραγματικότητα δεν έκαναν τίποτε ή έκαναν άλλα πράγματα.
Ο Διογένης ο Λαέρτιος, μάλιστα, μας πληροφορεί πως οι κατήγοροι του Επίκουρου επικαλούμενοι το περιεχόμενο μιας επιστολής «προς τους φίλους της Μυτιλήνης», καταλόγιζαν στον δάσκαλο πως χρησιμοποίησε σειρά από υποτιμητικούς χαρακτηρισμούς για τους άλλους φιλοσόφους. Η έρευνα βεβαίως απέδειξε πλαστή την επιστολή αυτή, αφού παρουσιάζει τον Πρωταγόρα νεώτερο του Δημόκριτου ενώ στην πραγματικότητα ήταν 30 έτη παλιότερος.
Όμως, μια που υπάρχει ο καπνός ας ψάξουμε για την φωτιά.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ;
Για να προβληματιστούμε με τρόπο χρήσιμο πάνω σ’ αυτά θα πρέπει να απαντήσουμε πρώτα στο ερώτημα: τι είναι πράγματι φιλοσοφία; Ποιος πράγματι φιλοσοφεί ή πώς πράττει εκείνος που πράγματι φιλοσοφεί.
Στην μακροσκελή του μελέτη με τίτλο «Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία» ο Πιερ Αντό καταδεικνύει πως η φιλοσοφία στην αρχαιότητα ήταν τρόπος ζωής και οι αρχαίοι φιλόσοφοι ζούσαν αυτά που δίδασκαν ή κάτι που είναι το ίδιο: δίδασκαν με τον τρόπο που ζούσαν.
Ο Επίκουρος ενισχύει και δικαιολογεί αυτήν την παραδοχή στην εισαγωγή της επιστολής στον Μενοικέα1: «Είναι επομένως ανάγκη να μελετάμε όσα μας φέρνουν την ευδαιμονία αφού, όταν αυτή υπάρχει, έχουμε τα πάντα, ενώ όταν μας λείπει, κάνουμε τα πάντα για να την έχουμε».
Το φιλοσοφείν εδώ ορίζεται ως «τα ποιούντα την ευδαιμονίαν», τα οποία πρέπει να μελετάμε σε όλη μας την ζωή, από την πρώτη νεότητα ως το τέλος του βίου. Η φράση αυτή καθιστά την φιλοσοφία υπηρετική της ευδαιμονίας, του σκοπού δηλαδή της ζωής, επομένως ταυτίζει την θεωρία με την πράξη με την κάθε μία να δίνει διαρκώς τροφή στην άλλη.
Το επαναλαμβάνει μάλιστα στο κλείσιμο της επιστολής στον Πυθοκλή2, όπου αφού εκθέτει όλες τις πιθανές εξηγήσεις των ουράνιων φαινομένων του επισημαίνει τον λόγο για τον οποίο καταπιανόμαστε μ’ αυτή την γνώση «…και ου ένεκεν ταύτα εκλογιζόμεθα», μη χάνεις, του λέει, από τα μάτια σου τον σκοπό για τον οποίο τα ψάχνουμε όλα αυτά, το πρακτικό μέρος, τον ευδαίμονα βίο.
Για τούτο κι εμείς, όταν καλούμαστε να ερμηνεύσουμε τον Επίκουρο θα θέτουμε μπροστά τον τρόπο που έζησε περισσότερο, την στάση που κράτησε στα σημαντικά ζητήματα και μετά όλα τ’ άλλα.
Η ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ
Όσοι μελετητές εμβάθυναν στον Επίκουρο με πρώτο τον καθηγητή Χαράλαμπο Θεοδωρίδη («Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου»), μας δείχνουν έναν άνθρωπο που έζησε και φιλοσόφησε σε ανοιχτή ρήξη με τους προηγούμενους και κυρίως με τους εκπροσώπους της ολιγαρχίας. Αποδεικνύουν πως ο Επίκουρος εξοργίστηκε με την απόπειρα επιβολής της πολιτικής θρησκείας εκ μέρους του Πλάτωνα και τη απαξίωση της ίδιας της ζωής που υποστήριζε στα νεανικά συγγράμματα ο Αριστοτέλης. Μας δείχνουν έναν φιλόσοφο που πέρασε από κόσκινο τις αοριστολογίες του μεγάλου Σωκράτη γύρω από τις αρετές και το αγαθό, που γέννησαν ατελέσφορες φιλοσοφικές τάσεις όπως την μεροληπτική υπέρ των ηδονών του Αρίστιππου και αντίθετα την άσκοπη αμφισβήτηση των πάντων ως τον θητικό βίο των κυνικών ή την άγονη άρνηση των σκεπτικών να διατυπώνουν συμπεράσματα.
Μας δείχνουν έναν ευφυή άνθρωπο αποφασισμένο να αντισταθεί μέχρι και στην ντετερμινιστική απάντηση στα προηγούμενα του υλιστή Δημόκριτου, αλλά και στην επιτυχημένη απόπειρα των στωικών μέσω του εκλεκτικισμού να αναπτύξουν εν τέλει για φιλοσοφία μια θρησκεία της φύσης.
Ο Επίκουρος, γύρισε την πλάτη στα εγκύκλια και στα καθεστώτα της εποχής του και αντιστάθηκε χρησιμοποιώντας υψηλή στρατηγική. Δεν πήγε σαν κανένας μπουνταλάς να ορμήσει στα ντουβάρια. Ούτε βέβαια έμεινε στα λόγια. Δεν στάθηκε μόνος σαν κανένας γραφικός μα με πλήθος φίλους ενάντια στο ρεύμα. Αν δεν το έκανε έτσι όπως το έκανε, δεν θα έμενε κορυφαίος στους αιώνες. Γιατί όσο ωραία και να είναι τα λόγια αν δεν τα επαληθεύει η πράξη ελαφραίνουν βγάζουν φτερά και πετούν.
Το ίδιο συμβαίνει όταν δηλώνεις θαυμασμό και προσήλωση στα δόγματα μιας σχολής και η ζωή σου βασίζεται στις αντιλήψεις και τις ηθικές νόρμες άλλης σχολής.
Ο ΚΗΠΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΛΟΙ
Γι αυτό και ο Κήπος δεν έμοιαζε στο παραμικρό με τις άλλες σχολές. Στους άλλους, στους συμμορφωμένους, δεν περνούσες την είσοδο αν δεν είχες λεφτά κι αν δεν ήσουν άσσος στη γεωμετρία. Έβλεπες πρώτα στη λίστα των μαθημάτων τις μαγείες των αριθμών και τα μαθηματικά των ουρανών την αστρολογία δηλαδή και την ρητορική, την τέχνη να πείθεις με τα λόγια. Η Ακαδημία όπως γνωρίζουμε ετοίμαζε τον φιλόσοφο ηγεμόνα καθώς κύριο μέλημα του Πλάτωνα υπήρξε η χρηστή και ελεγχόμενη ηθικά διακυβέρνηση των ανθρώπων.
Το Λύκειο διέθετε και το παράσημο ο ιδρυτής να έχει διδάξει τα βασιλόπουλα. Και στα χρόνια του Επίκουρου ο Περίπατος είχε μεταστραφεί σ’ ένα τεράστιο για την εποχή επιστημονικό εργαστήριο.
Αντίθετα στον Κήπο δίδασκαν τον ευδαίμονα βίο που στηρίζονταν στην ακατάπαυστη παραγωγή θεωρητικού λόγου. Στην ευδαιμονία, όπως είναι φυσικό, δεν μπορεί να υπάρχουν αποκλεισμοί. Εκεί μέσα γίνονταν δεκτοί όλοι, συμφιλοσοφούσαν και γυναίκες και δούλοι. Αυτό κι αν δεν ήταν μεταρρύθμιση. Δεν υπήρχε ταρίφα διδάκτρων αλλά εθελοντική συνεισφορά. Κι αν κρίνουμε από τις υψηλές χορηγίες που επέτυχε, το εγχείρημα στηρίχθηκε από ανθρώπους που διέθεταν νου και οικονομική δύναμη. Γι αυτό και επέζησε και εξαπλώθηκε κι έμεινε σταθερό για 5 ολόκληρους αιώνες.
Στην ουσία του υπήρξε ένα εγχείρημα διάσωσης όλων εκείνων των στοιχείων που στην πορεία της ζωής του αποκόμισε ο έλληνας άνθρωπος και του επέτρεψαν να πάρει στα χέρια του τις τύχες του, ώστε με γνώση και φρόνηση να βιώσει την αυτάρκεια και την ελευθερία και να τα πάει παραπέρα.
Αυτό αμφισβητήθηκε, πολεμήθηκε και βυθίζονταν στην κινούμενη άμμο της πολεμοκαπηλείας, της αρχομανίας, της αυταρχικότητα, της δεισιδαιμονίας, της απαξίωσης και στο τέλος της θρησκοληψίας.
Δικαίως λοιπόν ο Επίκουρος αμφέβαλλε για το όντως φιλοσοφείν. Ήδη στα χρόνια του ο Περίπατος όπως είπαμε περιορίστηκε στην επιστημονική έρευνα αξιοποιώντας τις διδαχές του Αριστοτέλη3 πως η ίδια η γνώση είναι χαρά κι όχι αυτό που θα αποκομίσουμε από αυτήν. Το περίφημο «ου χρήσεως τινός ένεκεν… του ειδέναι χάριν ή την των αποβαινόντων ένεκεν» αρκεί δηλαδή η γνώση η ίδια κι αφήνουμε κατά μέρος το τι θα αποκομίσουμε από αυτήν. Ο Αριστοτέλης με αυτό μας παρέδωσε το πλαίσιο της ανιδιοτέλειας και του αυτοσκοπού την απομάκρυνση δηλαδή από εκείνο που από την φύση του επιδιώκει ο άνθρωπος την χαρά ως αποτέλεσμα των ενεργειών του. Ο Αριστοτέλης μετέθεσε την ωφέλεια από το αποτέλεσμα της δράσης στην δράση την ίδια.
Αυτό κατά τον Επίκουρο4 μόνο η φιλοσοφία το πετυχαίνει που είναι μαζί χαρά και μάθηση. Παράλληλα στα χρόνια του Επίκουρου εκεί κοντά στην Ποικίλη Στοά μαγειρεύονταν λίγο λίγο μια ανατολικής έμπνευσης θρησκεία της φύσης, που θα καταφέρει αργότερα με υψηλή αυτοκρατορική στήριξη, να παρασύρει τον άνθρωπο στον ύπνο του δικαίου του καλώς γίνονται όλα όσα γίνονται και είναι αμαρτία εμείς οι μικροί να χαλάμε τη σούπα.
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΗΜΕΡΑ
Όμως ας έρθουμε στο σήμερα, γιατί δεν έχει νόημα στα προ 23 αιώνων χωρίς καμιά αναγωγή στα σημερινά ή ν’ αφήνουμε την αναγωγή να εννοείται.
Να θυμηθούμε πρώτα την απάντηση που δώσαμε στην αρχή για το τι πράγματι κάνουμε όταν φιλοσοφούμε, το «φιλοσοφικώς ζην» των αρχαίων. Μπορούμε το ίδιο και στην σύγχρονη εποχή; Ο Επίκουρος θα απαντήσει: αν θελήσουμε και βέβαια μπορούμε γιατί κανείς δεν παραιτείται από την επιδίωξη της ευδαιμονίας.
Ο Επίκουρος όμως δεν γνωρίζει πως έχουν νικήσει πλέον οι στωικοί κι ο Αριστοτέλης. Εμείς σήμερα, 23 αιώνες μετά το γνωρίζουμε.
Γνωρίζουμε πως η ευδαιμονία σήμερα κατακτιέται με ποικίλους τρόπους ερήμην της φιλοσοφίας, ενίοτε μάλιστα πολύ εύκολα και η φιλοσοφία φτάνει τελευταία και καταϊδρωμένη λοιδορούμενη μάλιστα από τους πολλούς.
Σε τι μας καλεί σήμερα ο συνταγογραφημένος τρόπος ζωής: Παράγετε χρήματα για να καταναλώνετε ζωή. Αφοσιωθείτε στις διαθέσιμες μεθόδους προς αυτό κι αν δεν αποδίδουν ανακαλύψτε άλλες. Γιατί βέβαια δεν μπορείτε να κάνετε αλλιώς.
Στην σύγχρονη εποχή – αυτή είναι προσωπική μου γνώμη – η ευδαιμονία εξαρτάται σε μέγιστο βαθμό από το εισόδημα. Το εισόδημα απ’ όπου κι αν προέρχεται είναι σε τέτοιο βαθμό αναγκαίος όρος σε σχέση με την επίτευξη της ευδαιμονίας, ώστε «…όταν αυτό υπάρχει, έχουμε τα πάντα, ενώ όταν μας λείπει, κάνουμε τα πάντα για να το έχουμε».
Ας το επαναλάβουμε γιατί θυμίζει την εισαγωγή του Μενοικέα5: «όταν το εισόδημα υπάρχει και είναι ικανοποιητικό, έχουμε τα πάντα κι όταν μας λείπει κάνουμε τα πάντα για να το έχουμε» Το λογοπαίγνιο αποκαλύπτει πόσο εύκολο είναι το μέσο, να μετατραπεί σε αναγκαίο όρο και να αντικαταστήσει τον σκοπό. Η σχολή που υποκλίνεται στους αναγκαίους όρους και συστήνει να συμφιλιωνόμαστε με αυτούς είναι η στωική. Είναι η σχολή που κάνει την ανάγκη φιλοτιμία και μετατρέπει τα μέσα για την ευδαιμονία σε καθήκοντα.
Με την βοήθειά της οι ιθύνοντες του κόσμου έχουν καταφέρει να βάλουν τον άνθρωπο να υπηρετεί την κύλιση της ζωής: Money makes the world go round.
Το εισόδημα έγινε αυτοσκοπός κι έπειτα οι τρόποι απόκτησής του, η δουλειά μας ή η δουλίτσα μας, η καριέρα μας, η σύνταξή μας μη τυχόν και διαταραχθούν κι έτσι η φιλοσοφία είναι αχρείαστη ή γίνεται το πολύ μια ευγενής ενασχόληση.
ΟΙ ΕΠΙ ΜΕΡΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Μ’ αυτές τις συνθήκες λοιπόν σήμερα πώς μπορεί κάποιος πράγματι να φιλοσοφεί και να μην καμώνεται πως φιλοσοφεί; Και συγκεκριμένα ποιος είναι ο σημερινός επικούρειος, μιας φιλοσοφίας που διατυπώθηκε στο μακρινό παρελθόν – να μην το ξεχνάμε – πριν από 23 ολόκληρους αιώνες;
Ίσως να φανώ ακόμη και στον εαυτό μου δυσάρεστος όμως δεν έχει νόημα να αρέσουμε αλλά να χρησιμεύσουμε, και είμαστε χρήσιμοι στον βαθμό που είμαστε ωφέλιμοι.
Θα χρησιμοποιήσουμε ως επιχείρημα τις πρακτικές που ακολουθούν δυο επιστημονικοί κλάδοι που μελετούν το παρελθόν.
Τι κάνει ο αρχαιολόγος; Αναζητά με βάση τα φαινόμενα ή τις ιστορικές πηγές τους χώρους αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Ανασκάπτει και τους αναδεικνύει. Τους καθιστά επισκέψιμους. Ανακαλύπτει αρχαία χρηστικά αντικείμενα. Τα αξιολογεί, τα ερμηνεύει, αντλεί από αυτά όλες τις πιθανές πληροφορίες συνδέοντάς τες με άλλες σχετικές και τέλος κατά το δυνατόν τα αποκαθιστά και εκθέτει τα πιο αξιόλογα στις προθήκες των μουσείων.
Τι είναι αδύνατον να κάνει; Δεν θα πάει να ζήσει στα ερείπια κι ούτε θα τα αποκαταστήσει ώστε να εγκατασταθεί εκεί, δεν το έχουμε δει πουθενά να γίνεται. Δεν θα αντικαταστήσει τα μαγειρικά του σκεύη με τα αρχαία ούτε θα συναλλαχθεί με τα αρχαία νομίσματα. Με δυο λόγια αυτά δεν είναι πλέον χρηστικά παρά μόνο για όσα μας διδάσκουν για το παρελθόν και η αξία τους βρίσκεται στην ανάδειξη αυτών των διδαχών.
Κάτι ανάλογο πράττει ο φιλόλογος, ο ειδικευμένος στις αρχαίες γλώσσες. Μελετά τα αρχαία κείμενα, αποκαθιστά τα κενά τους όταν υπάρχουν, χωρίζει και χαρακτηρίζει τα μέρη του λόγου, τα αξιολογεί ως προς την λογοτεχνική τους αξία και τα αποδίδει στην νέα εκφορά της γλώσσας για να γίνουν κατανοητά από το ευρύ κοινό. Εφόσον επιθυμεί και είναι ικανός για τον σχολιασμό τους θα συντάξει ένα καλό δοκίμιο. Και αν πρόκειται για φιλοσοφικά κείμενα ως φιλόλογος αν διαθέτει ευαισθησία προφανώς θα ωφεληθεί.
Αν ήθελε όμως να φιλοσοφήσει πάνω σ’ αυτά θα παραδειγματιστεί από άλλους επιστημονικούς κλάδους, όπως οι σύγχρονοι μηχανικοί διδάχτηκαν από τις τεχνικές των αρχαίων και αξιοποιώντας πολλές από αυτές προχώρησαν σε νέες ανακαλύψεις. Οι αστροφυσικοί το ίδιο ενώ οι μαθηματικοί εξακολουθούν να διδάσκουν το Πυθαγόρειο θεώρημα και την Ευκλείδεια γεωμετρία αλλά, βέβαια, προχώρησαν τα μαθηματικά. Οι γιατροί μνημονεύουν τον Ιπποκράτη αλλά εννοείται πως δεν άφησαν την επιστήμη στα αρχαία σπάργανα. Το ίδιο και οι φυσικοί βρήκαν τον τρόπο να επαληθεύσουν τις αρχαίες θεωρίες και να διατυπώσουν νέες.
Έτσι ο κόσμος προχωρά.
Η ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΗΜΕΡΑ
Η φιλοσοφία βεβαίως αφορά τους πάντες. Και θα ομολογήσουμε πως η επαφή με τα επικούρεια κείμενα είναι από μόνη της μια ευεργεσία και μπορεί ο καθένας να ωφεληθεί ενθυμούμενος πού και πού όταν χρειάζεται τα λόγια κι εφαρμόζει ό,τι μπορεί από αυτά στην καθημερινότητά του.
Εμείς στους Κήπους κάνουμε κάτι παραπάνω. Μελετούμε τον Επίκουρο εδώ και χρόνια και πράττουμε αρκετά για την διάδοσή του γιατί είμαστε βέβαιοι πως αν έστω κι ένας κάθε φορά ωφεληθεί από τις δράσεις μας όπως ωφεληθήκαμε εμείς, μακροπρόθεσμα ο κόσμος θα γίνεται καλύτερος. Πολλά πράγματα τα κάνουμε σωστά. Θα πω τι κατά την γνώμη μου κάνουμε λάθος.
Εμμένουμε παραπάνω απ’ όσο πρέπει – σαν τους φιλόλογους – στο γράμμα των κειμένων κι έτσι χάνουμε την ΟΥΣΙΑ της επικούρειας φιλοσοφίας. Αυτή βρίσκεται στην ΔΡΑΣΗ του Επίκουρου, στις ΣΧΕΣΕΙΣ που καλλιέργησε, στον τρόπο που ΕΖΗΣΕ, στην ΣΤΑΣΗ που τήρησε στα σημαντικά ζητήματα της ζωής.
Χάνοντας την ουσία αδυνατούμε να προσεγγίσουμε την επικούρεια φιλοσοφία βιωματικά. Όμως εκεί βρίσκεται η πραγματική ωφέλεια, όπως είδαμε. Στο βίωμα. Ειδάλλως όλα παραμένουν φιλολογία.
Κι όμως ως επικούρειοι διαθέτουμε το καλύτερο εργαλείο, τον Κανόνα, την επικούρεια μέθοδο σκέψης. Τον τρόπο που ο Επίκουρος αντιλήφθηκε και ερμήνευσε τον κόσμο και συμπέρανε με βεβαιότητα τι μπορεί να γίνει και τι όχι. Με τον Κανόνα είμαστε ικανοί να φέρουμε αυτούσια την επικούρεια φιλοσοφία στο σήμερα, στον 21ο αιώνα. Γιατί η ανθρώπινη φύση είναι ίδια και τότε και τώρα και στο μέλλον, όμως το κοινωνικό περιβάλλον αλλάζει. Το ζητούμενο είναι, αντί για το γράμμα των κειμένων, να κατανοήσουμε τον τρόπο προσέγγισης των τότε όρων ζωής και να αξιοποιήσουμε τα συμπεράσματα στους όρους ζωής που ισχύουν σήμερα. Έτσι γίνεται η βιωματική προσέγγιση.
Όμως οφείλουμε να ομολογήσουμε πως η πλήρης εφαρμογή της επικούρειας φιλοσοφίας οδηγεί σε άλλον τρόπο ζωής από αυτόν που είμαστε αναγκασμένοι να κάνουμε. Το αναγκασμένοι είναι πολύ ήπιο. Στην πραγματικότητα είμαστε δεμένοι χειροπόδαρα. Και δεν γνωρίζω ποιος δεσμός είναι χειρότερος ο κατ’ επιλογήν ή ο εξ ανάγκης. Και οι δυο όμως είναι καθαρός στωικισμός.
Ο Σενέκας έλεγε πως «οι μοίρες εκείνον που θέλει τον οδηγούν κι εκείνον που δεν θέλει τον σέρνουν». Ε! λοιπόν δεν μπορεί να ζούμε στωικά και να συλλογιόμαστε επικούρεια. Τα δυο ετούτα είναι ασυμβίβαστα.
Αν θέλουμε να ζήσουμε επικούρεια το λιγότερο θα παραδειγματιστούμε από τον δάσκαλο. Πρώτα θ’ αφήσουμε τα λόγια, ιδίως τα πολλά λόγια… Έπειτα θα τηρήσουμε με σεβασμό και παρρησία την φιλία6. Ο Επίκουρος περισσότερο έκανε φίλους παρά μαθητές και στους φίλους του στάθηκε όπως του στάθηκαν σε όλη του τη ζωή.
Έπειτα έκανε μαζί τους τον Κήπο. Αληθινό Κήπο όχι γιατί είχε καλλιέργειες και παραγωγές ώστε μαζί με τα συγγράμματα και τις χορηγίες να τους επιτρέπει να ζουν αυτάρκεις, αλλά γιατί όλοι μαζί έδιναν το παράδειγμα του ελεύθερου από καταναγκασμούς και ευδαίμονα βίου.
Όμως εμείς, είναι αλήθεια, αδυνατούμε να εφαρμόσουμε το «ουδεμία ανάγκη ζην μετ’ ανάγκης».
Επομένως η προειδοποίηση του δάσκαλου είχε πέσει διάνα. Τότε μπορεί να είχε πιάσει τόπο και να είχε συνεφέρει πολλούς. Τώρα είναι πολύ δυσκολότερα τα πράγματα. Όμως η συνειδητοποίηση του προβλήματος, έστω κι αν αφορά τέτοιας ποιότητας έλλειψη, αποτελεί ενίοτε την αρχή της λύσης του.
Γι αυτό ας μας επιτραπεί να αισιοδοξούμε.
***
Δημήτρης Λιαρμακόπουλος
Φεβρουάριος 2019
Εκφωνήθηκε στο 9ο Πανελλήνιο Συμπόσιο
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. μελετᾶν οὖν χρὴ τὰ ποιοῦντα τὴν εὐδαιμονίαν͵ εἴπερ παρούσης μὲν αὐτῆς πάντα ἔχομεν͵ ἀπούσης δὲ πάντα πράττομεν εἰς τὸ ταύτην ἔχειν. Επιστολή στον Μενοικέα, 122
2. Ταὐτὰ δὴ πάντα, Πυθόκλεις, μνημονεῦσον, (….) καὶ οὐ ἕνεκεν ταὐτὰ ἐκλογιζόμεθα…
Αυτά όλα, Πυθοκλή, να τα κρατήσεις καλά στο μυαλό σου. Γιατί θα σε βοηθήσουν να ξεκόψεις για πάντα από τη μυθολογία και θα μπορείς να καταλαβαίνεις τα παρόμοια με εκείνα που εξετάσαμε. Να βαλθείς όμως με όλα σου τα δυνατά, να εμβαθύνεις στις πρώτες αρχές, στην έννοια του άπειρου και στα προβλήματα που γεννιούνται από τις ίδιες αιτίες. Να στοχαστείς ακόμη τα κριτήρια της αλήθειας και τα συναισθήματα και τον λόγο για τον οποίο καταπιανόμαστε με αυτά. Επιστολή στον Πυθοκλή, 116
3. Την επιστήμη την καλλιεργούμε, κατά τον Αριστοτέλη, για την ίδια την επιστήμη, τη γνώση για τη γνώση (…) κι όχι για τις πραχτικές της ωφέλειες: «ου χρήσεως τινός ένεκεν», κι είναι πιο επιστήμη όσο λιγότερο σχετίζεται με τις ανάγκες της ζωής: «την εαυτής ένεκεν και του ειδέναι χάριν… ή την των αποβαινόντων ένεκεν» όπως τονίζει στη Μεταφυσική (Ι 2 982 α 15).
Χ.Θεοδωρίδης, Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου, σελ120
4. Ἐπὶ μὲν τῶν ἄλλων ἐπιτηδευμάτων μόλις τελειωθεῖσιν ὁ καρπὸς ἔρχεται, ἐπὶ δὲ φιλοσοφίας συντρέχει τῇ γνώσει τὸ τερπνὸν οὐ γὰρ μετὰ μάθησιν ἀπόλαυσις, ἀλλὰ ἅμα μάθησις καὶ ἀπόλαυσις. Προσφώνηση, 27
5. εἴπερ παρούσης μὲν αὐτῆς (ευδαιμονίας) πάντα ἔχομεν͵ ἀπούσης δὲ πάντα πράττομεν εἰς τὸ ταύτην ἔχειν.
εἴπερ παρόντος μὲν αὐτού (εισοδήματος) πάντα ἔχομεν͵ ἀπόντος δὲ πάντα πράττομεν εἰς τὸ τούτο ἔχειν.
6. Ὧν ἡ σοφία παρασκευάζεται εἰς τὴν τοῦ ὅλου βίου μακαριότητα πολὺ μέγιστόν ἐστιν ἡ τῆς φιλίας κτῆσις.
Από αυτά που ετοιμάζει η σοφία για την ευτυχισμένη ζωή το σημαντικότερο είναι η εξασφάλιση της φιλίας.
Κύρια Δόξα, 27