Search
Close this search box.

ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ουτοπία ή ευτοπία;

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η παρούσα εισήγηση δεν αποτελεί πρόσκληση προς έναν άλλο τρόπο ζωής. Πρόκειται μόνο για μια άσκηση επί χάρτου για το πώς θα μπορούσε να ήταν η οργάνωση της ζωής σε μια κοινωνία που θα στηρίζονταν στα επικούρεια δόγματα.
Το ότι εισάγει και επικαλείται κείμενα σύγχρονων διανοητών που επιβεβαιώνουν την αναλογία των φαινομένων της σύγχρονης εποχής με αυτά της ελληνιστικής και επιπλέον δικαιολογούν το αναγκαίο μιας παρέμβασης εμπνευσμένης από την φιλοσοφική πράξη του Επίκουρου, δεν το κάνει για να εντυπωσιάσει ούτε για να τρομάξει παρά μόνο για να δικαιολογήσει το ύφος του κειμένου.
Ο εισηγητής αποδέχεται πως ο τρόπος ζωής μας εισχωρεί στο μεδούλι της ύπαρξης. Όμως κάθε αναφορά που επιχειρεί να αναδείξει την ετερονόμηση αυτής της ζωής θα πρέπει να προσλαμβάνεται ως επιβεβαίωση πως η ωφέλεια αποτελεί τη βάση της ανθρώπινης δράσης, αντί να λοιδορείται ως ακόμη ένα κακόγουστο σενάριο συνομωσίας.
Δεν θα αγγίζαμε εδώ ζητήματα που αφορούν την ψυχανάλυση, αλλά παρατηρείται το φαινόμενο, να δεχόμαστε ως φυσική συνέπεια τις παράπλευρες απώλειες στον πόλεμο, όμως ποτέ δεν θα μετρούσαμε την προσωπική μας ευημερία ως μια από τις παράπλευρες ωφέλειες της ειρήνης. Το τελευταίο είναι τόσο κακεντρεχές όσο η σκέψη πως, όπως ο πόλεμος έτσι και η ειρήνη μπορεί να βρίσκεται στις προθέσεις των ίδιων ανθρώπων.
Παρά την ύπαρξη του τυχαίου οι κοινωνίες μας έχουν στην πραγματικότητα προ πολλού υποτάξει την ανάγκη στη βούληση. Κι αν η τύχη ευνοεί τους δυνατούς η εκδοχή αυτή προβάλλεται για να καλύψει την πραγματικότητα: πως οι δυνατοί επιβάλλουν τη βούλησή τους στους υπόλοιπους.

Επί πλέον τείνει να παγιωθεί η άποψη πως η επικούρεια φιλοσοφία περιγράφει μια ατομική συνταγή για την ευδαιμονία και τίποτε περισσότερο. Μα πώς αλλιώς; Σε μια εποχή που η αυτονόμηση είχε γίνει παρελθόν και οι πόλεις αποτελούσαν θέατρο ανταγωνισμών θλιβερών ηγεμονίσκων, που δεν έδιναν δεκάρα για την ανθρώπινη ζωή, ποια θα μπορούσε να είναι η προτεραιότητα για τον φιλόσοφο που σέβεται την ανθρώπινη υπόσταση;
Το αισθητήριο του δάσκαλου υπήρξε αλάνθαστο: ο άνθρωπος είναι πλάσμα ελεύθερο, ικανό να φτιάξει τη ζωή του ηδονική σύμφωνα με τη φύση του αρκεί να παραμερίσει τα εμπόδια. Μ’ αυτή τη γνώση θα προστατευτεί και με το μεγαλείο και τη δύναμη του ελεύθερου ανθρώπου θα διευρύνει τα τείχη των Κήπων του. Αλλιώς θα χαθεί στην ιστορική λήθη.

Η παρούσα εισήγηση εκτός από τροφή για σκέψη επιχειρεί λίγο – λίγο να χαρτογραφήσει τις ενέργειες που θα μπορούσαν να καταστήσουν το μεγαλειώδες αρχαίο εγχείρημα εφικτό και σήμερα.

ΜΕΡΟΣ Α. Η ανάγκη για την ανασυγκρότηση της κοινωνίας
 

Θα ξεκινήσουμε μ’ ένα επικούρειο στιχάκι από το παρισινό γνωμολόγιο: Η ταπεινή ψυχή τοις μεν ευημερήμασιν εχαυνώθη, ταις δε συμφοραίς καθηρέθη1. Δηλαδή, η ρηχή και αδύναμη ψυχή στην ευμάρεια αποχαυνώνεται και στη συμφορά καταρρακώνεται.
Σημειώνουμε τις λέξεις ευμάρεια και συμφορά, και συνδέουμε το επικούρειο με τα κείμενα δυο σύγχρονων διανοητών.

 
Το 1950, ο Άγγλος συγγραφέας Άλντους Χάξλεϋ προλογίζοντας μια από τις επανεκδόσεις του «Θαυμαστού καινούριου κόσμου» του, που πρωτοεκδόθηκε το 1932, σημείωνε2: «Ένα πραγματικά αποτελεσματικό ολοκληρωτικό κράτος θα ήταν εκείνο στο οποίο το παντοδύναμο εκτελεστικό σώμα των πολιτικών αρχηγών και η στρατιά των μάνατζέρ τους θα κυβερνούσαν ένα πληθυσμό δούλων, που δε θα χρειάζονταν να εξαναγκάζονται, γιατί θα αγαπούσαν την υποδούλωσή τους», όμως «χωρίς οικονομική εξασφάλιση, η αγάπη για την υποδούλωση δεν θα μπορέσει πιθανότατα να γίνει πραγματικότητα. Χάριν συντομίας υποθέτω ότι το παντοδύναμο εκτελεστικό και οι μάνατζέρ του θα κατορθώσουν να λύσουν το πρόβλημα της διαρκούς οικονομικής εξασφάλισης».
Ο τρόπος που έλυναν αυτό το «πρόβλημα» είχε ήδη βρεθεί και είναι η διαρκής καταναλωτική κοινωνία και οι μηχανισμοί των αγορών. Οι καταστροφικοί παγκόσμιοι πόλεμοι του προηγούμενου αιώνα φαντάζουν σήμερα σαν τις τελικές διευθετήσεις για το πού θα βρίσκεται ή πώς θα ορίζεται το παντοδύναμο εκτελεστικό αυτό που λέμε διευθυντικές ελίτ που ελέγχουν τις τύχες του κόσμου.
Ο δικός μας Κορνήλιος Καστοριάδης στο βιβλίο του «Σκέψεις πάνω στην Ανάπτυξη και την Ορθολογικότητα3», γράφει:
«Η τωρινή κρίση οδηγεί σ’  ένα σημείο όπου, είτε θα βρεθούμε αντιμέτωποι με μια φυσική ή κοινωνική καταστροφή, είτε πριν ή μετά από αυτό, οι άνθρωποι θ’ αντιδράσουν με τον άλφα ή βήτα τρόπο και θα προσπαθήσουν να εγκαθιδρύσουν νέες μορφές κοινωνικής ζωής, που θα έχουν γι’  αυτούς κάποιο νόημα.
Αυτό δεν μπορούμε να το κάνουμε εμείς, για λογαριασμό τους και στη θέση τους, όπως και δεν μπορούμε να πούμε πώς θα μπορούσε να γίνει.
Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να καταστρέψουμε τους μύθους που, περισσότερο από το χρήμα και τα όπλα, συνιστούν το τρομαχτικότερο εμπόδιο στο δρόμο μιας ανασυγκρότησης της ανθρώπινης κοινωνίας».


Το κείμενο αυτό γραμμένο το 1984 αναφέρεται σε μια κρίση που τη χαρακτηρίζει τωρινή. Το 1984 ήμουν 28 χρονών. 32 χρόνια μετά μπορούμε να πούμε πως η κρίση εκτείνεται σ’ ολόκληρη τη ζωή μας αν δεν ομολογήσουμε πως είναι παντοτινή.


Θα μιλήσω λίγο πολιτικά, υπόσχομαι όμως πως δεν θα πολιτικολογήσω. Συνδέοντας τα τρία κείμενα, το επικούρειο προβάλλεται σαν διαπίστωση και προειδοποίηση μαζί και τα δύο σύγχρονα σαν επιβεβαίωσή του. Η ευημερία είναι η οικονομική εξασφάλιση και η συμφορά είναι η κρίση. Λειτουργούν σαν την ενότητα αντιθέτων του Ηράκλειτου που οδηγούν τα πράγματα σε ένα σημείο, όπως λέει ο Καστοριάδης, που θα μας αναγκάσουν να δώσουμε λύση.
Για τις ελίτ η λύση μπορεί να είναι και ένας ακόμη παγκόσμιος πόλεμος. Εμείς θα σκεφτούμε για μια λύση ωφέλιμη στον άνθρωπο.
Ο δρόμος για τη λύση περνάει από την καταστροφή των μύθων που συνιστούν το τρομαχτικότερο εμπόδιο κι ένας από τους μύθους που κυριαρχεί στις ζωές μας είναι ο μύθος του: «δεν γίνεται αλλιώς».


Αν σκεφτούμε με γνώμονα την επικούρεια προειδοποίηση θα ομολογήσουμε πως μας την φέρανε. Μας έκαναν ευκολοαπόκτητα τα περιττά γιατί αυτός είναι ο ορισμός της τεχνητής ευμάρειας4. Ο σύγχρονος γάλλος διανοητής Πασκάλ Μπρυκνέρ σημειώνει: «Μόλις η ευμάρεια κυριαρχήσει γίνεται το ιδανικό του ίδιου του εαυτού της: πρέπει να τη συντηρούμε, να την εξαπλώνουμε, γινόμαστε οι ταπεινοί της υπηρέτες…» (Η μιζέρια του πλούτου, 2002)


Ο Φρόυντ είχε πει για τις μάζες πως είναι χειραγωγήσιμες, εύπλαστες κι ότι μπορείς να αγγίξεις τις επιθυμίες και τους φόβους τους και να τους χρησιμοποιήσεις προς όφελός σου και ο ανιψιός και μαθητής του ο Έντουαρντ Μπερνέζ που θεωρείται ο πατέρας των Δημοσίων Σχέσεων δίδαξε πρώτος πως «η σύνδεση των προϊόντων μαζικής παραγωγής με ασύνειδες επιθυμίες, πείθει τον κόσμο να αγοράζει πράγματα που δεν χρειάζεται και να κάνει πράγματα που δεν θέλει». Σ’ αυτά στηρίχτηκε η καταναλωτική κοινωνία, που ξεκίνησε εκείνα τα χρόνια, μόνο που οι θεωρίες αυτές αποδείχτηκαν πολλαπλά χρήσιμες: «η καλή διακυβέρνηση μπορεί να πουληθεί προς μια κοινωνία, ακριβώς όπως κάθε άλλο αγαθό» συμπληρώνει ο Μπερνέζ.

Ο σύγχρονος κόσμος σε σκίτσα

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:

Η ευμάρεια αποτελεί τη στωική κολυμβήθρα που πλατσουρίζει ευτυχισμένα ο ρηχός άνθρωπος. Ο ίδιος που σαν πάρουν να κρυώνουν τα νερά αποδέχεται να τα υπομένει συμφιλιωμένος με ό τι θεωρείται μοιραίο ή ιστορικά αναγκαίο5. Το πολύ να διαμαρτύρεται στο διπλανό του ή στους υποδιευθυντές περιμένοντας από τις ελίτ να ξαναζεστάνουν τα υγρά στη μήτρα, από την οποία δεν εννοεί να βγει αναλαμβάνοντας την ευθύνη της ζωής του.
Ονομάζουμε την κολυμβήθρα στωική αφού εκτός από τις περίσσειες χαρές της ευημερίας περιλαμβάνει πλήθος από παραπανίσια καθήκοντα, υποχρεώσεις και φροντίδες καθώς ό τι κατέχουμε πρώτιστα μας κατέχει.


Η επιδίωξη κάθε κυβερνήτη είναι να εξακολουθεί να κυβερνά. Οι κυβερνήτες μας αντέχουν πάνω από τριάντα αιώνες. Σήμερα μας κυβερνούν με τεχνικές αποτελεσματικές. Εμάς, εννοώ το μέγα πλήθος των συμμετεχόντων στον δυτικό κυρίως κόσμο, μας έχουν για το παχύ τους μαξιλάρι.


Ο Νίτσε στο Ζαρατούστρα εκεί που ξεκαθαρίζει τον άνθρωπο από τον υπεράνθρωπο, με τον άνθρωπο ήδη να του προκαλεί λύπη, λέει: «ό τι έχει βγει από τη δουλικότητα και ιδίως από το σύμφυρμα της πλέμπας: αυτό θέλει τώρα να γίνει αφέντης πάνω σε όλη την ανθρώπινη μοίρα. (…) αυτούς τους αφέντες της σήμερον ξεπεράστε ω αδερφοί μου (…) αυτοί είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τον υπεράνθρωπο. (…) Ξεπεράστε τις μικρές αρετές, τις μικρές εξυπνάδες, (…) την αξιολύπητη καλοπέραση, την «ευτυχία της πλειοψηφίας»!
Από εδώ μπορούμε να συμπεράνουμε πως η βούληση για δύναμη στο Νίτσε είναι η βούληση για βούληση.


Όμως ο «πραγματικός» επικούρειος στην ευμάρεια δεν αποχαυνώνεται. Γιατί σκεπτόμενος με τον κανόνα τη διακρίνει, την οσμίζεται από μακριά. Το συναίσθημα ως κριτήριο της αλήθειας ξεχωρίζει τη γνήσια χαρά από τη σκάρτη. Για τον επικούρειο η τεχνητή ευμάρεια είναι η ίδια η κρίση. Δεν θα περίμενε την οικονομική της έκφραση. Ο επικούρειος δεν συμβιβάζεται με την ανάγκη, έχει την παρέκκλιση.

ΜΕΡΟΣ Β. Η επικούρεια άσκηση για μια ανασυγκρότηση της κοινωνίας

Σειρά έχει η αναφορά και σε ένα ακόμη βιβλίο, «ανέκδοτο» μεν ολοκληρωμένο όμως – επιτέλους – σε αρκετές ηλεκτρονικές σελίδες. Όταν πριν από 7 έτη περίπου συνάντησα τον Κήπο στη Θεσσαλονίκη θεώρησα πως ο μόνος τρόπος να εντρυφήσω στα επικούρεια ώστε να πλησιάσω μυαλά όπως των πολύ καλών μου σημερινών φίλων, ήταν να γράψω, γιατί γράφοντας κατ’ ανάγκη θα μελετούσα. Από αυτή τη μελέτη, που με έκανε άλλο άνθρωπο προέκυψε ένα γραπτό στο οποίο εν τέλει έδωσα τον τίτλο: «Ευτοπία» και υπότιτλο, «Στον Κήπο των επικούρειων».


Στην αρχή θέλησα μόνο να κρίνω με επικούρεια επιχειρήματα την οργάνωση της κοινωνίας στην οποία ζούμε, από τα μικράτα μας μέχρι τώρα, αλλά στην πορεία και μάλιστα πολύ εύκολα, προέκυψε και μια πρόταση για μια επικούρεια κοινωνία.


Δεν πρόκειται βέβαια για οικουμενική πρόταση. Έχουμε αποδεχτεί πως η επικούρεια ελευθερία δεν μπαίνει σε καλούπια, δεν γίνεται σύστημα. Περιγράφω μόνο έναν διευρυμένο Κήπο με θεσμούς, εφόσον θέλησα να κρίνω τους υπάρχοντες και θεώρησα σωστό μαζί με την κριτική να υπάρχει πρόταση. Ένα επικούρειο δια ταύτα.
Στα αρχαία επικούρεια κείμενα δεν υπάρχει καν υπαινιγμός για κάτι τέτοιο. Γι αυτή μου την υπέρβαση καταχράστηκα το τέταρτο κριτήριο της αλήθειας6 και δεν κατάφερα να αντισταθώ στην φανταστική επιβολή της διανοίας μου. Βρήκα βέβαια πατήματα στις εμπνευσμένες περιγραφές του αρχαίου Κήπου στο Θεοδωρίδη,  που τον βλέπει μάλιστα σαν «συνέχεια και τελείωση της αθηναϊκής πολιτείας»7, τη διαχρονική οικουμενική ευχή που χάραξε στην πέτρα ο Διογένης Οινοανδέας8 και το πιο εύστοχο στην 40ή Κύρια Δόξα9, η οποία αναφέρεται σε φίλους και σε «γείτονες» (ομορρούντες) που βρήκαν τη δύναμη να ζήσουν μαζί και να εγγυηθούν μεταξύ τους την πληρέστατη ευδαιμονία. 


Στους σημερινούς μας Κήπους οι φίλοι βρισκόμαστε μόνο μια δυο φορές την εβδομάδα. Τι κοινωνία θα φτιάχναμε άραγε αν είμαστε μαζί; Αν διαθέταμε δηλαδή και χώρο; Ο χώρος είναι και χρόνος. Αν διαθέταμε εκτός από το Ευ που είναι η φιλοσοφία μας και έναν τόπο, που δίνει στο ευ μιαν άλλη δυναμική.
Θα ήταν μια Ευτοπία και όχι Ουτοπία. Όσοι έγραψαν ουτοπίες, όπως το λέει η λέξη, περιέγραφαν κοινωνίες που δεν υπάρχουν, μα καθώς η λέξη δηλώνει κάτι οριστικό, ούτε πρόκειται να υπάρξουν. Οι συγγραφείς τους γνώριζαν πως περιέγραφαν θεσμούς ζωής έξω από την ανθρώπινη φύση.

Μικρή η συμμετοχή αριθμητικά αλλά πολύ επικοδομητική στη συζήτηση που ακολούθησε

Εφαρμοσμένα επικούρεια δόγματα

Τα προτάγματα της επικούρειας φιλοσοφίας βρίσκονται όλα μέσα στη φύση του ανθρώπου. Θα παραθέσουμε ένα προς ένα τα απαραίτητα δόγματα μέσα από τη φιλοσοφία μας γι αυτό που επιχείρησα να δομήσω και τον τρόπο που εφαρμόζονται λίγο ή πολύ στην πραγματική ζωή και σήμερα που μιλάμε.


Πρώτο απ’ όλα η φιλοσοφία στα σχολεία. Σήμερα σε πολλά δυτικά σχολεία, σε προγράμματα που ξεκίνησαν από το 1970, διδάσκουν φιλοσοφία στα μικρά παιδιά όχι με τον τρόπο που θα περιμέναμε, σαν ιστορία της φιλοσοφίας με παρέλαση των φιλοσοφικών θεωριών αλλά ασκώντας τη φιλοσοφία.
Στο βιβλίο της Joanna Haynes «Τα παιδιά ως φιλόσοφοι», πληροφορούμαστε πως οι μαθητές ασκούνται στον τρόπο να σκέφτονται, να εξετάζουν τα πράγματα να διατυπώνουν απόψεις και να συνεργάζονται στην υιοθέτηση φιλοσοφικών θέσεων. Γνωρίζουμε πως ο Επίκουρος είναι ο μόνος που απευθύνει ανοιχτή πρόσκληση στους νέους να φιλοσοφήσουν10 και μάλιστα τους προτιμάει «αγράμματους»11, πριν προλάβει δηλαδή να ποδηγετήσει το πνεύμα τους η επίσημη εκπαίδευση. Το πιο σοβαρό εμπόδιο σ’ αυτή την εκπαιδευτική διαδικασία μας πληροφορεί η Κα Haynes δεν είναι τα παιδιά, κάθε άλλο, είναι οι δάσκαλοι.


Πως θα ήταν μια κοινωνία που τα παιδιά της μαθαίνουν να σκέφτονται με βάση τον επικούρειο Κανόνα; Δεν θα εφαρμόσουν το Κοινωνικό συμβόλαιο12; Θα ανεχτούν να ζουν σε μια ανταγωνιστική κοινωνία σαν τη σημερινή; Με το κοινωνικό συμβόλαιο πάει περίπατο η ανταγωνιστική κοινωνία και η δαιδαλώδης χειραγωγημένη θεσμοθέτηση. Με το κοινωνικό συμβόλαιο γίνεται ολοφάνερο πως η προσωπική ωφέλεια μέσα από τη συλλογική είναι διαρκής και ασφαλισμένη. Κι όχι ένα συνεχές διακύβευμα που κάνει πλούσιους τους ψυχαναλυτές.


Παίρνουν άλλο νόημα έννοιες όπως η συνεργασία, η αλληλοκατανόηση, η αλληλεγγύη. Διαχέονται μέσα στην κοινωνία ως κινητήριες αιτίες και έμπρακτα αποτελέσματα όλα τα θετικά του αγαθού της φιλίας που προβάλει σαν κοινωνική πρακτική.


Παρακολουθούμε σήμερα και στη χώρα μας και αλλού απ’ όπου πέρασε έντονη η οικονομική κρίση, να αυξάνονται και να ευδοκιμούν τα «Κινήματα αλληλέγγυας οικονομίας». Άνθρωποι δικτυώνονται, ανταλλάσσουν μεταξύ τους παραγωγές και υπηρεσίες. Εργάτες παραμένουν σε χρεωκοπημένα εργοστάσια και συνεχίζουν τις παραγωγές. Στην Αργεντινή τέτοιες απόπειρες δίνουν τριψήφιο αριθμό. Έχουμε μια τέτοια στη Θεσσαλονίκη που κλείνει τέσσερα χρόνια δράσης13.
Βεβαίως αυτά δεν είναι αμιγώς επικούρεια, αλλά πατάνε στην παρέκκλιση από την ανάγκη. Εμείς στον Κήπο επιχειρούμε ήδη να τους δώσουμε την αναγκαία φιλοσοφική βάση. Γιατί συνιστούν παρεκκλίνουσα δράση και συμβαδίζουν κατά κάποιον τρόπο με τον επικούρειο αλγόριθμο των επιθυμιών14 που είναι ικανός να οδηγήσει σε μια διαφορετική οικονομία, την οικονομία των φυσικών αναγκών.


Έχει φουντώσει παντού στον κόσμο η συζήτηση για την ανάγκη απόδρασης από την διαρκή μεγέθυνση των οικονομιών. Μιλούν πλέον για τοπικοποίηση της οικονομίας. Σ’ έναν διευρυμένο Κήπο, όπως τον περιγράφω στην «Ευτοπία», οι άνθρωποι δεν έχουν κανένα λόγο να πάνε πολύ μακρύτερα από τη διαχείριση των φυσικών πόρων, το κεφάλαιο του φυσικού πλούτου κι από την φρόνιμη αξιοποίηση της αλληλέγγυας εργασίας τους. Χωρίς αφεντικά καθώς οι ίδιοι είναι αφεντικά του εαυτού τους.
Η οικονομία των φυσικών αναγκών οδηγεί στην αυτάρκεια, στον ποιοτικό πλούτο που απελευθερώνει. Ένα μακρινό παράδειγμα για τα προηγούμενα είναι το ισπανικό χωριό Μαριναλέντα και δεν είναι το μόνο. Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα μικρών κοινωνιών στις οποίες οι άνθρωποι οργανωμένοι αλληλέγγυα ζουν απεγκλωβισμένοι από το κυρίαρχο μοντέλο. Δεν είναι κατ’ ανάγκην επικούρειοι αλλά αποδεικνύουν πως γίνεται κι αλλιώς. Τα παραδείγματα αυτά είναι ικανά να μας πείσουν πως ο διαφορετικός τρόπος ζωής δεν ταυτίζεται με επιστροφή στις σπηλιές. Κάθε άλλο…


Πρόκειται για απελευθέρωση από τους μύθους, απ’ όλους τους αρχέγονους φόβους και τις φρούδες ελπίδες. Πρόκειται για τη γνώση του σκοπού της ζωής και τη διαδραστική σχέση ηδονής και πόνου που γίνεται αυθόρμητα ένα γνήσιο ανθρώπινο αφήγημα εμπιστοσύνης. Αυτό διδάσκει η τετραφάρμακος.


Η επικούρεια φιλοσοφία είναι άσκηση στην ελευθερία, η επικαιροποίηση της οποίας προβάλλει στην αυτονόμηση, το ζητούμενο των καιρών. Στην «Ευτοπία» εξετάζω την αυτονόμηση ως μια από τις ευγενείς εκδοχές και κατακτήσεις του λάθε βιώσας.

Γνωρίζουμε άλλες φιλοσοφίες που έθρεψαν αληθινά πολιτικοκοινωνικά συστήματα τα οποία απαιτούν να ζούμε όλοι οι άνθρωποι με συγκεκριμένο τρόπο. Ολοκληρωτισμοί δηλαδή. Που όταν δεν είμαστε στους ευνοημένους της κατάστασης μας καλούν να κινήσουμε επανάσταση και να αναδείξουμε αρχηγούς, να ξεδιπλώσουμε θεσμούς που θα αλλάξουν την κοινωνία. Φυσικά η κοινωνία δεν αλλάζει, αλλάζουν μόνο οι ρόλοι. Ο ελευθερωτής γίνεται δυνάστης. Ο Νίτσε είπε πως όταν αντιπαλεύεις τέρατα κάποια στιγμή γίνεσαι κι ο ίδιος τέρας.

Η ιδιοφυία του Επίκουρου τα αντιλήφθηκε όλα αυτά. Η φιλοσοφία του μας διδάσκει τον τρόπο να γλυτώσουμε από τα τέρατα και να είμαστε διαρκώς ανθρώπινοι πολύ ανθρώπινοι σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής, μιας ζωής νικηφόρας.
Οι επικούρειοι δεν θα ρωτήσουμε κανέναν για τη ζωή που θέλουμε να ζήσουμε. Θα τη ζήσουμε όπως επιθυμούμε γιατί είναι δική μας. Και βέβαια δεν θα επιχειρήσουμε ούτε θα απαιτήσουμε να επιβληθεί από πάνω. Ούτε για εμάς ούτε για τους άλλους. Δεν είμαστε θιασώτες ούτε θύματα του μεσσιανισμού κι ούτε θέλουμε να διοικήσουμε.
Και θεωρούμε αποκρουστικό να παλεύουμε με τις ελίτ. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος να νικήσεις μια ιδέα είναι να την αγνοήσεις. Κι έπειτα να δώσεις το όμορφο παράδειγμα αυτής της αγνόησης παρέχοντας ταυτόχρονα τη συνταγή μιας νέας μορφής κοινωνικής ζωής με επικούρειο νόημα.


Στην «Ευτοπία» επιχειρώ να προτείνω τον τρόπο διοίκησης που αρμόζει σε μια επικούρεια κοινωνία. Είπαμε πως η ελευθερία δε γίνεται σύστημα, όμως αυτό που έγινε στην Αθήνα του χρυσού αιώνα δεν είναι φαντασίωση, είναι ιστορία. Και καταστράφηκε με πόλεμο προτού προλάβει να διορθώσει τις τυχόν αδυναμίες.
Η άμεση καθολική συμμετοχή, η κλήρωση και η κυλιόμενη ευθύνη είναι το λάθε βιώσας μιας κοινωνίας αυτονομημένων ανθρώπων απέναντι στον παγκόσμιο ολιγαρχικό ολοκληρωτισμό. 


Όλα τα προηγούμενα όπως είπαμε δε γίνονται σε οικουμενική κλίμακα. Δεν αφορούν τους πολλούς. Το ξεκαθαρίζουμε πως η επικούρεια φιλοσοφία απλούστατη στη σύλληψη, στη δομή και τα δόγματά της, μέσα στην ανάδειξη του φυσικού ανθρώπου δεν ενδιαφέρεται να αρέσει στους πολλούς. Όμως χωρίς αποκλεισμούς απευθύνει πρόσκληση στους πάντες και προσέρχονται όσοι θέλουν και μπορούν να κατανοήσουν.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Όταν η κρίσιμη μάζα των ευφυών ανθρώπων θελήσει να προλάβει τις καταστροφές και τις μετακομίσεις σε άλλους πλανήτες, θα βρεθεί απέναντι στα δυο πανίσχυρα εμπόδια. Τα αναφέραμε στην αρχή: Το ένα η επικρατούσα παραμυθία που κυριαρχεί στη ζωή των πολλών ανθρώπων, την οποία χειρίζεται περίτεχνα στους αιώνες η δύναμη των λίγων, σε μια κολυμβήθρα ευμάρειας και κρίσεων, το δεύτερο λοιπόν, αυτή η ικανότητα άσκησης της δύναμης ισχύος που διαθέτουν οι διευθυντικές ελίτ, αποτελούν εμπόδια για δυνατούς λύτες.
Η δική μας δύναμη βρίσκεται στη φιλοσοφία μας, στη φιλία μας και στο «δι αλλήλων σώζεσθαι». Η ελληνική αμεσοδημοκρατία του χρυσού αιώνα δεν έχει ξεχαστεί. Παραμένει σαν χρυσή παρακαταθήκη των ελλήνων προς το ανθρώπινο γένος. Εκείνοι που γνωρίζουν την αρχαία ελληνική γραμματεία και φιλοσοφία γνωρίζουν επίσης πως η επόμενη απόπειρα ανήκει στους επικούρειους.

6ο Συμπόσιο, Γέρακας 7.2.2016,

Θεσσαλονίκη 20.4.2016

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:


1. Παρισινό Γνωμολόγιο, απόσπασμα 76


2. Aldous Huxley (1864 – 1963): Θαυμαστός καινούριος κόσμος, Σελ13 – 14, εκδόσεις Νησίδες, 1998.


3. Κορνήλιος Καστοριάδης: Σκέψεις πάνω στην Ανάπτυξη και την Ορθολογικότητα, 1984. Μελέτη ενταγμένη σε συλλογική εργασία με τίτλο: «Υπάρχει σοσιαλιστικό μοντέλο ανάπτυξης;» Ύψιλον βιβλία.


4. «Χάρις τη μακαρία Φύσει, ότι τα αναγκαία εποίησεν ευπόριστα, τα δε δυσπόριστα ουκ αναγκαία». Στοβαίου Ανθολόγιο XVII 23 Απόσπασμα 67.
Χρωστάμε χάρη στη μακάρια φύση γιατί τα αναγκαία τα έκανε ευκολοπόριστα και τα δυσπόριστα μη αναγκαία.


5. Η έννοια του μοιραίου (ειμαρμένη) σε σύνδεση με τη θεία πρόνοια αποτελεί το σώμα της στωικής διδασκαλίας. Στο μαρξισμό μεταγράφεται ως νομοτέλεια ή ιστορική αναγκαιότητα.


6. Σήμερα με τον όρο «φαντασία» αναφερόμαστε γενικά σε αυθαίρετες κατασκευές του νου, χρήσιμες κυρίως σε κάθε μορφής τέχνη. Η λέξη στην αρχαιότητα σήμαινε την «παράσταση», από το φάναι – φαίνεσθαι – φαινόμενο, για να αποδώσει επομένως κάτι υπαρκτό.
Ο Επίκουρος στα σωσμένα γραπτά χωρίς να μεταχειρίζεται τη λέξη αναφέρεται στον όρο «επιβολάς της διανοίας» (Επιστολή στον Ηρόδοτο, 38), κατατάσσοντάς τον στα κριτήρια, με βάση τα οποία εξετάζουμε τα πράγματα.
Αργότερα οι επικούρειοι πρόσθεσαν τον προσδιορισμό «φανταστικάς».


7. …Ο Κήπος είναι συνέχεια και τελείωση της αθηναϊκής πολιτείας. Εκεί μέσα με τους όμοια ισορροπημένους να χαίρεσαι τη ζωή, να τους έχεις στήριγμα, όπως κι εκείνοι εσένα, για να φτάσετε στην αυτάρκεια και τελείωση του εαυτού σας…
Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, Επίκουρος – η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου, Κεφ «Η ουσία του Κήπου», Σελ220


8. ΤΗΝ ΣΟΦΙΑΝ ΟΥ ΠΑΝΤΑΧΟΥ ΚΟΙΜΙΟΥΜΕΝ, ΕΠΕΙ ΠΑΝΤΕΣ ΜΗ ΔΥΝΑΤΑΙ. ΔΥΝΑΤΗΝ ΔΕ ΑΥΤΗΝ ΑΝ ΥΠΟΘΩΜΕΘΑ, ΤΟΤΕ ΩΣ ΑΛΗΘΩΣ Ο ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΒΙΟΣ ΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΜΕΤΑΒΗΣΕΤΑΙ. (Διογένης Οινοανδέας – Μεγάλη επιγραφή)

”Τη σοφία δεν γίνεται να τη μεταδώσουμε παντού για το λόγο ότι δεν είναι όλοι σε θέση να την δεχτούν. Αν υποθέσουμε ότι αυτό είναι δυνατό, τότε αληθινά ο τρόπος ζωής των θεών θα περάσει στους ανθρώπους.”
Και συνεχίζει η επιγραφή:
”Γιατί τα πάντα θα ‘ναι γεμάτα δικαιοσύνη και φιλαλληλία και δεν θα ‘χουμε ανάγκη από τείχη ή νόμους ή όλα εκείνα πουμηχανευόμαστε ο ένας για τον άλλον.”


9. «ὃσοι τήν δύναμιν ἔσχον τοῦ τό θαρρεῖν μάλιστα ἐκ τῶν ὁμορρούντων παρασκευάσασθαι, οὗτοι καί ἐβίωσαν μετ’ ἀλλήλων ἣδιστα τό βεβαιότατον πίστωμα ἔχοντες, και πληρεστάτην οἰκειότητα ἀπολαβόντες…»
Επίκουρου Κύρια Δόξα, 40
Όσοι κατόρθωσαν να έχουν απόλυτη εμπιστοσύνη στους ανθρώπους που βρίσκονται γύρω τους, έζησαν πολύ ευχάριστα μεταξύ τους και με την πιο σίγουρη εγγύηση, και έχοντας απολαύσει την πληρέστερη συντροφικότητα…


10. «Μήτε νέος τις ων μελλέτω φιλοσοφείν μήτε γέρων υπάρχων κοπιάτω φιλοσοφών…». Επίκουρος, Επιστολή στο Μενοικέα 122 – 123.
Όσο είναι κανείς νέος ας μην αναβάλει για το μέλλον τη φιλοσοφία, μα κι όταν γεράσει ας μη βαριέται να φιλοσοφεί.


11. Ο Επίκουρος θεωρούσε πως είναι προτιμότερο να πηγαίνουμε στη φιλοσοφία αγράμματοι: «μακαρίζω σε ω Απελλή, ότι καθαρός πάσης παιδείας επί φιλοσοφίαν ώρμησας» (Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, XIII, 588a).


12. «το της φύσεως δίκαιόν εστι σύμβολον του συμφέροντος εις το μη βλάπτειν αλλήλους μηδέ βλάπτεσθαι». Κύρια Δόξα, 31.
Το φυσικό δίκαιο αποτελεί σύμβαση του συμφέροντος στο να μη βλάπτει ο ένας τον άλλο ούτε να βλάπτεται.


13. Βλέπε ΒΙΟΜΕ, θυγατρική της ΦΙΛΚΕΡΑΜ ΤΖΟΝΣΟΝ. Οι εταιρίες χρεοκόπησαν αφήνοντας απλήρωτους περισσότερους από 300 (70 στη ΒΙΟΜΕ) εργαζόμενους. Τουλάχιστον 15 από αυτούς παραμένουν στο εργοστάσιο, και συνεχίζουν με διαφοροποιημένες παραγωγές.


14. «Των επιθυμιών αι μεν εισί φυσικαί και αναγκαίαι, αι δε φυσικαί και ουκ αναγκαίαι, αι δε ούτε φυσικαί ούτε αναγκαίαι, αλλά παρά κενήν δόξαν γινόμεναι…» Κύρια Δόξα, 29.

Δημήτρης Λιαρμακόπουλος