Ο Κανόνας του Επίκουρου στην καθημερινότητα μας
Σκοπός της εισήγησης αυτής είναι μία συνοπτική παρουσίαση του Κανόνα του Επίκουρου που θα μας βοηθήσει να τον χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή. Υπάρχουν, βέβαια, σπουδές πάνω σε θέματα λογικής, που είναι πολύ προχωρημένες και στηρίζονται σε μελέτες λειτουργίας του εγκεφάλου, σε μαθηματικές φόρμουλες κλπ. Αυτά είναι θέματα εξαιρετικά σημαντικά, αλλά θα πρέπει και εμείς, που δεν σπουδάζουμε την Λογική στα πανεπιστήμια, να έχουμε μία βοήθεια στην καθημερινότητά μας πάνω σε αυτόν τον τομέα.
Κανόνα, παλιά στο σχολείο, λέγαμε και το χαράκι που μας βοηθούσε να τραβήξουμε μία ευθεία γραμμή. Κανόνας ήταν και το νήμα της στάθμης που χρησιμοποιούσαν οι τέκτονες, δηλαδή οι κτίστες, γιά να χτίσουν τον τοίχο κάθετα, να μην γέρνει δηλαδή. Άρα ο Κανών είναι κάτι που προορίζεται γιά να το χρησιμοποιούμε και όχι απλώς να το περιγράφουμε και να τον σχολιάζουμε.
Θεμελιώδες ζήτημα είναι ότι ο Επίκουρος κατέτασσε τον Κανόνα μαζί με την Φυσική:
«Ειώθασι μέντι το κανονικόν ομού τω φισικώ τάττειν, καλούσι δ’ αυτό περί κριτηρίου και αρχής, και στοιχειωτικόν». Περί "κριτηρίου" γιατί αναφέρεται στα κριτήρια, ¨αρχής¨ γιατί προχωρά μέχρι τις πρώτες αρχές, και "στοιχειωτικόν" γιατί βασίζεται στα στοιχεία της φύσης. Από την μελέτη της φύσης βγαίνει ο Κανόνας και στην συνέχεια μας βοηθά να μελετήσουμε την φύση.
Σε μία ακαδημαϊκού τύπου ημερίδα θα χρησιμοποιούσαμε τον όρο γνωσιοθεωρία. Τώρα όμως εδώ θα μιλήσουμε "κατά βάσιν" γιά τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουμε - εισάγουμε - δεδομένα και επεξεργαζόμαστε τα δεδομένα. Γιά τις πληροφορίες που παίρνουμε και γιά την διαδικασία της κρίσης.
Τα Εμπόδια
Οι επιστήμονες έκαναν ένα πείραμα. Τοποθέτησαν ένα πλέγμα, και από την μία μεριά έβαλαν φαγητό. Από την άλλη μεριά άφησαν σκύλους. Οι σκύλοι έτρεξαν ευθεία προς το φαγητό, αλλά ανάμεσα σε αυτούς και το φαγητό υπήρχε το πλέγμα. Ένας όμως από αυτούς ξεκινώντας δεν πήγε ευθεία, αλλά πήγε κυκλικά γύρω από το πλέγμα. Ήταν ο μόνος που δεν έμεινε νηστικός τελικά. Και αυτό γιατί είχε ανώτερη νοημοσύνη από τους άλλους και το πρώτο που έκανε ήταν να εντοπίσει το εμπόδιο.
Αυτό είναι και το πρώτο βήμα. Να εντοπίζουμε πρώτα τα εμπόδια. Και μετά να σκεφτόμαστε τρόπους να τα ξεπερνάμε. Βέβαια όσοι έχουν ευφυϊα ανώτερη του μέσου όρου, αυτό το κάνουν εύκολα. Τι θα γίνει όμως με εμάς τους υπόλοιπους; Η απάντηση είναι απλή. Ακολουθώντας μέθοδο, μπορούμε να αναδειχθούμε πιό έξυπνοι από τους έξυπνους. Ξεκινώντας λοιπόν, πάντα θα εντοπίζουμε πρώτα τα εμπόδια.
Ο Επίκουρος, που ήταν ένας άνθρωπος ανώτερης εφυϊας, μας διδάσκει αυτόν τον τρόπο με το ίδιο του το φιλοσοφικό έργο. Διδάσκει δηλαδή πρώτα - πρώτα τον εντοπισμό και την αντιμετώπιση των εμποδίων. Λέει ο Επίκουρος: Ανάμεσα σε σένα και την ευτυχία σου υπάρχει ο φόβος του Θεού; Αφοβον ο Θεός. Υπάρχει ο φόβος του θανάτου; Ανύποπτον ο θάνατος. Ομοίως: Το αγαθόν εύκτητο και το δεινόν ευεκκαρτέρητον. Μόνο μετά την εξουδετέρωση των εμποδίων αυτών ξεκινούν τα θετικά βήματα γιά την απόκτηση της ευδαιμονίας.
Ως προς την <λήψη και επεξεργασία δεδομένων>> από εμάς, σύμφωνα με τον Κανόνα, θα μας απασχολήσουν, οπωσδήποτε δύο εμπόδια: Το πρώτο είναι το νόημα των λέξεων, και το δεύτερο είναι ο διαχωρισμός του πραγματικού από το φανταστικό.
Το νόημα των λέξεων
Το νόημα των λέξεων θα πρέπει να είναι προφανές, χωρίς να χρειάζεται να ανατρέχουμε σε αποδείξεις και χωρίς να δίνουμε τον ορισμό της λέξης.
Σημειωτέον ότι ο Κανών δεν δέχεται τους ορισμούς. Όταν λοιπόν αναφέρουμε την λέξη "άνθρωπος" όλοι καταλαβαίνουμε τι είναι αυτό που <<υπο - τάσσεται>> στην λέξη, χωρίς να χρειάζεται ο ορισμός του. Έτσι και αλλιώς ο Επίκουρος δεν δέχεται ότι οι λέξεις προέρχονται από θεϊκές ή τεχνητές επινοήσεις, αλλά δημιουργήθηκαν με φυσικό τρόπο και αντιστοιχούσαν επακριβώς στα πράγματα.
Κατά καιρούς στον Κήπο μας εμφανίζονται επισκέπτες, που όλοι τους λένε τα ίδια. Ότι δηλαδή εμείς μιλάμε μεταξύ μας χωρίς να συνεννοούμαστε, γιατί δεν ορίζουμε το τι σημαίνει κάθε λέξη. Δεν ορίζουμε την σημασία της λέξης δηλαδή. Επειδή όλοι αυτοί μας λένε τα ίδια, καταλαβαίνω ότι κάτι κοινό έχουν διαβάσει, Σωκράτη, Πλάτωνα, Στωϊκούς, δεν ξέρω. Πάντως δεν έχουν διαβάσει Κορνήλιο Καστοριάδη, που λέει την απλή πραγματικότητα, ότι δηλαδή η σημασία κάθε λέξης, μας παραπέμπει σε απροσδιόριστο αριθμό άλλων σημασιών. Δηλαδή ότι προσπαθώντας να δώσουμε ορισμό της λέξης οδηγούμαστε σε ατέλειωτες ερμηνείες και σε λεκτικά παιχνίδια. Και ακριβώς αυτό είναι το εμπόδιο που πρέπει να παρακάμψουμε. (Παράδειγμα "τράπεζας"). Τέλος, η εκδίκησή μου απέναντι σε όλους αυτούς που υποστηρίζουν τον ορισμό, είναι ότι από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα κανένας τους δεν κατάφερε να δώσει έναν ορισμό που να αποδίδει πλήρως την πραγματικότητα. Αν υπάρχει όμως κάποιος που επιμένει, ας δώσει πρώτα τον ορισμό της έννοιας "αριστερός" και μετά τα συζητάμε.
Ο Διαχωρισμός του Πραγματικού από το Φανταστικό
Το φανταστικό "πουλάει". Έχει οργανωμένο σύστημα πωλήσεων και υπάρχουν πάντα αγοραστές. Είναι μεγάλο εμπόδιο. Γι αυτό ο Κανών συμβουλεύει πρώτα να ξεχωρίσουμε το πραγματικό από το φανταστικό και μετά να προχωρήσουμε σε εκτιμήσεις και κρίσεις. (Λουκιανός, Περί αιρέσεων, 810). Ένα απλοϊκό παράδειγμα: Περάστε στον υπολογιστή σας δεδομένα - data - από τα οποία άλλα θα είναι πραγματικά και άλλα φανταστικά. Μετά βάλτε τον να τα επεξεργαστεί και να βγάλει αποτέλεσμα. Καταλαβαίνετε τι θα συμβεί. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με εμάς, που, μπερδεύοντας το φανταστικό με το πραγματικό, καταλήγουμε να είμαστε ανίκανοι να κρίνουμε και να αποφασίζουμε σωστά. Αυτό το βλέπουμε στην Ελλάδα και σε κοινωνικό επίπεδο εδώ και πολλές δεκαετίες. Γιά να ξεπεράσει αυτό το εμπόδιο, ο Κανών χρησιμοποιεί τα κριτήρια της αληθείας.
Τα κριτήρια της αληθείας είναι: Οι αισθήσεις, οι προλήψεις και τα πάθη δηλαδή τα συναισθήματα.
Ως προς τις αισθήσεις. Οι νέοι σήμερα θεωρούν αυτονόητο ότι οι αισθήσεις μας εισάγουν πραγματικά δεδομένα. Υπάρχουν όμως αρκετοί παλιοί που υποστηρίζουν ότι οι αισθήσεις ξεγελάνε και δεν μπορούμε να στηριζόμαστε επάνω τους. Αυτοί οι παλιοί είναι η δύναμη της αδράνειας που προσπαθεί να καθηλώσει την σκέψη. Επειδή δεν έχω την υπομονή να περιμένω την βιολογική τους εξαφάνιση, τους προτείνω τα εξής: Να ζητήσουν να καταργηθεί από τους γιατρούς η κλινική εξέταση των ασθενών, γιατί βασίζεται στις αισθήσεις, να καταργηθούν οι μικροβιολογικές και άλλες εξετάσεις, γιατί αποτελούν προέκταση των αισθήσεων. να καταργηθούν από τα δικαστήρια τα έγγραφα και οι μαρτυρικές καταθέσεις ως μέσα απόδειξης, διότι βεβαίως, βασίζονται στις αισθήσεις, και μετά να αντικατασταθούν όλα αυτά από τα δικά τους κριτήρια που δεν ξεγελάνε. Να σημειώσουμε ότι οι αισθήσεις δεν κάνουν λάθος. Η επεξεργασία των δεδομένων των αισθήσεων στον εγκέφαλό μας μπορεί να είναι ατελής.
Ως προς τις προλήψεις. Τα δεδομένα από κάτι, που μας στέλνουν οι αισθήσεις κατ΄ επανάληψη, δημιουργούν συσσώρευση παραστάσεων, που τελικά λειτουργεί ως πλαίσιο αναφοράς. Έτσι γιά παράδειγμα δημιουργείται η πρόληψη του άνδρα που, ως πλαίσιο περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά του άνδρα.
Τα συναισθήματα. Να είστε σίγουροι ότι, αν αυτή την στιγμή που σας μιλάω, διέκρινα στο ακροατήριο οργή και επιθετική διάθεση εναντίον μου, τα συναισθήματά μου θα με συμβούλευαν να κλείσω την ομιλία μου, να τρέξω γρήγορα τον πλαϊνό διάδρομο, να φθάσω στην πόρτα και να τιναχτώ έξω από την αίθουσα.
Όλα αυτά τα ερευνά η σύγχρονη επιστήμη, η οποία έχει προχωρήσει σε απίστευτο βαθμό. Τα λέμε όμως και εμείς, όχι μόνο γιατί η επιστήμη τα επιβεβαιώνει, αλλά και γιατί η Επικούρεια φιλοσοφία εντάσσεται στο ρεύμα του διαφωτισμού και συνεπώς θα πρέπει να χτυπήσει την αδράνεια που είναι εγκατεστημένη στα μυαλά των οπαδών του ιδεαλισμού.
Όπως καταλαβαίνουμε ο Κανών μας λέει να στηριζόμαστε στα φαινόμενα. Και όχι σε λόγια κενά περιεχομένου.
Πολλαπλά αίτια
Είπαμε παραπάνω ότι ο Επίκουρος κατέτασσε τον Κανόνα μαζί με την Φυσική. Τιμούσε τον Δημόκριτο γιατί αυτός πρώτος ανακάλυψε τις αρχές της φύσης, την ατομική θεωρία, δηλαδή τα "στοιχεία", τα άτομα και τον κενό χώρο. Μην ξεχνάμε ότι ο Κανών λεγόταν και "Στοιχειωτικόν. Προσέθεσε, όπως γνωρίζουμε, την παρέγκλιση. Η κίνηση των ατόμων προς πάσαν κατεύθυνση, η απρόβλεπτη κίνηση λόγω της παρέγκλισης, η κρούση μεταξύ τους, ο αποπαλμός από την κρούση, η δημιουργία σχηματισμών, η αποδόμηση σχηματισμών, εφ όσον δεχθούμε ότι όπου τα άτομα, εκεί και οι αιτίες, (από Μητρόδωρο αυτό), καταλήγουμε στην λογική των πολλαπλών αιτίων και των πολλαπλών πιθανών ενδεχομένων. . . . . και έτσι μέσω της Φυσικής φθάνουμε στον Κανόνα. Όλα τακτοποιούνται "ασείστως", δηλαδή όλα τακτοποιούνται σταθερά, χωρίς να σείονται, <<κατά πλεοναχόν τρόπον εκκαθαιρομένων συμφώνως τοις φαινομένοις>>, αν δηλ. εξηγηθούν με την μέθοδο των πολλαπλών αιτίων σε συμφωνία πάντοτε με τα γεγονότα.
Κανών και Fuzzy Logic
Ο Κικέρων κατηγορεί τον Επίκουρο, γιατί, όπως γράφει, καταργεί τον ορισμό και δεν λέει τίποτε για διαίρεση και χωρισμό σε μέρη. Προσθέτουμε ότι ο Επίκουρος δεν δέχεται τον "Νόμο του Αποκλειομένου Μέσου" : <<Α είναι Β είτε Μη-Β>> (ο Α είναι είτε είναι φαλακρός είτε μη φαλακρός, είτε άνδρας είτε μη άνδρας]. Η φύση δεν δεσμεύεται από τέτοιους νόμους. Η δομή του λογικού συστήματος που δέχεται τον Νόμο του Αποκλειομένου Μέσου είναι δίτιμη. Δηλαδή προϋποθέτει ότι κάθε πλευρά της ύπαρξης μπορεί να αναχθεί σε δύο έσχατες δυνατότητες: αληθής - ψευδής, είναι - δεν είναι, ναι ή όχι. Όμως δεν υπάρχουν στην φύση μόνο αυτές οι δύο δυνατότητες. (απορρίπτουμε την αναγκαιότητα στην φύση)
Έτσι, την Λογική του Επίκουρου δεν μπορούμε να την χαρακτηρίσουμε ως Δίτιμη Λογική, μπορούμε όμως άνετα να την χαρακτηρίσουμε ως Πλειότιμη Λογική.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν τα χαρακτηριστικά του λογικού συστήματος που λέγεται Fuzzy Logic. Σε αυτό στηρίζεται η σύγχρονη τεχνολογία, η τεχνητή νοημοσύνη, η νανοτεχνολογία κλπ.
Ο Κανών είναι ο προπάτορας της Fuzzy Logic, μόνο που δεν το λέει σχεδόν κανένας. Ο Κήπος Θεσσαλονίκης προσπαθεί και επιθυμεί αυτό να γίνει γνωστό σε όλη την Ευρώπη και όλο τον κόσμο. Θα ήταν μεγάλη βοήθεια κάποιος επιστήμονας ειδικός σε αυτά, δηλαδή των θετικών επιστημών, να ενεργοποιηθεί σε αυτόν τον τομέα και να μας βοηθήσει.
Μέθοδος Σκέψης
Εδώ θα μας βοηθήσει η τηλεόραση. Έχετε δεί όλοι σας, φαντάζομαι, την σειρά "Ιατρικές Υποθέσεις" με τον Δόκτωρα Χάουζ. Θα παρατηρήσουμε λοιπόν τι κάνει ο Δόκτωρ Χάουζ, παράλληλα με αυτά που διδάσκει ο Επίκουρος στην Επιστολή προς Πυθοκλή.
Όλα ξεκινούν με έναν ασθενή που παρουσιάζει κάποια συμπτώματα. Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπορούν να συνδυάσουν τα συμπτώματα αυτά με κάποιες αιτίες. Συνεπώς δεν γνωρίζουν και την θεραπεία. Και εκεί ξεκινούν τα δύσκολα.
Ο Δρ. Χάουζ έχει πάντα ως πεδίο σκέψης το όλον, το γενικό, το απροσδιόριστο, την <<απειρεία>> κατά τον Κανόνα. Οι προσπάθειές του είναι αυτό το απροσδιόριστο να το μετατρέψει σε προσδιορισμένο, οπότε θα βρεθεί και η θεραπεία, αλλά με ποιόν τρόπο: Ανατρέχει συνεχώς στις πρώτες αρχές, τα αρχικά αίτια, <<την των αρχών>>. Δεν απορρίπτει καμία περίπτωση, εφ' όσον αυτή βασίζεται στην εμπειρική πραγματικότητα, <<τα φαινόμενα>> του Κανόνα. Χρησιμοποιεί τα κριτήρια, τις αισθήσεις και τα συναισθήματα, <<έτι τε κριτηρίων και παθών>>. Συνεκτιμά τα διαφορετικά ενδεχόμενα που έχουν ομοιότητες, <<τα ομογενή τούτοις συνοράν>> και κάνει τις επιλογές του. Ενώ κάνει όλα αυτά, παραμένει σε επαφή με την γενική εικόνα, ως μόνιμο πεδίο έρευνας και ποτέ δεν εγκαταλείπει την αναδρομή στις πρώτες αρχές, την έρευνα δηλαδή των πρώτων αιτιών. Παραμένει απόλυτα σταθερός στον σκοπό του <<ού ένεκεν ταύτα εκλογιζόμεθα>>. Συνδυάζει όλα αυτά <<συνθεωρούμενα>> και φθάνει να είναι εύκολα ορατές γι' αυτόν, οι αιτίες των επί μέρους, δηλαδή οι αιτίες δυσλειτουργίας των συστημάτων του ανθρώπινου οργανισμού και ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται αυτές οι αιτίες, <<ραδίως τας περί των κατά μέρος αιτίας συνοράν ποιήσει>>.
Αν τώρα μου ζητούσε κάποιος από όλα τα παραπάνω να ειπώ τρία πραγματάκια γιά να τα θυμάται, θα έλεγα : Πρώτον η σκέψη μας να ανατρέχει συνεχώς στο απροσδιόριστο και το γενικό, δεύτερον να ανατρέχει συνεχώς βαθειά στις πρώτες αρχές, δηλαδή τις πρώτες αιτίες και τρίτον να είναι συνδυαστική, δηλαδή να συνδυάζει.
Γιά να σας πείσω, θα σας φέρω ακόμα ένα παράδειγμα από την τηλεόραση. Από τις σειρές με τους μεγάλους ντετέκτιβ, Ηρακλή Πουαρώ, Μις Μαρπλ, Σέρλοκ Χόλμς κλπ. Την δική μας, την Αγγελική Νικολούλη δεν την έχω μελετήσει ακόμα. Όλοι αυτοί ακολουθούν, βέβαια, τον φυσικό τρόπο σκέψης, δηλαδή τον Κανόνα. Δίπλα τους όμως υπάρχει πάντα κάποιος αστυνομικός επιθεωρητής που συνέχεια κάνει λάθος. Τι συμβαίνει; Ο συγγραφέας, που τα έχει μελετήσει αυτά, βάζει τον αστυνομικό επιθεωρητή να περιορίζει την σκέψη του στο επί μέρους και όχι στο γενικό και συγχρόνως να ερευνά τα επιφανειακά αίτια δηλαδή να μην ανατρέχει βαθειά στις πρώτες αρχές και να μην ερευνά να συνδυάσει τα επί μέρους. Μοιραίως έρχεται το λάθος.
Συμπαθώ αυτούς τους αστυνομικούς επιθεωρητές, που ακολουθούν μία πορεία προδιαγεγραμμένη όχι από αυτούς τους ίδιους αλλά από άλλους.
Δεν συμπαθώ και πολύ, όμως, τους συνανθρώπους μας που ακολουθούν την ίδια αυτή πορεία προδιαγεγραμμένη όμως από αυτούς τους ίδιους.
Επίλογος
Στον Κήπο Θεσσαλονίκης χρησιμοποιούμε πλέον τον Κανόνα στις μεταξύ μας συζητήσεις. Αυτό έγινε με την μελέτη ετών και την συνεχή εφαρμογή. Ο Κανόνας μας προσφέρει ένα ήρεμο πεδίο επικοινωνίας, συνεννόησης και σχέσεων.
Θεσσαλονίκη Νοέμβριος 2017
Γεώργιος Καπλάνης