Αν στρέψει κάνεις το βλέμμα του στη φύση, θα παρατηρήσει πως υπάρχει μια σχέση αλληλοσυμπλήρωσης μεταξύ του φυτικού κόσμου και του ίδιου του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Επίκουρο , ο άνθρωπος από την αναγκαιότητα αλλά και από την εμπειρία, παρατηρώντας δηλαδή τη φύση και χρησιμοποιώντας το λογισμό του, αξιοποίησε τα οφέλη της.
Είμαστε αναπόσπαστο μέρος της αλυσίδας της φύσης και αυτήν ακριβώς τη σχέση εκμεταλλεύτηκε ο άνθρωπος από την αρχαιότητα και μέσα από την παρατήρηση και τη συστηματική έρευνα, εκτίμησε για την ίδια του τη ζωή, τις θεραπευτικές ιδιότητες πολλών φυτών. Γιατί η φύση με ένα σοφό τρόπο, έχει φροντίσει να εφοδιάσει τον άνθρωπο με όλα τα απαραίτητα στοιχεία που έχει ανάγκη για να επιβιώσει. Η βοτανοθεραπεία γεννήθηκε μαζί με τον άνθρωπο. Αυτή η αρχέγονη γνώση που αποκτήθηκε στην πορεία του χρόνου με κόπο και εμπειρικές δοκιμές, διατηρήθηκε σε κάποιες περιοχές της γης και σχεδόν χάθηκε σε κάποιες άλλες. Ως βότανα, ορίζονται όλα τα φυτά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο στη μαγειρική, όσο και στην ιατρική. Είναι άνθη, καρποί, φλοιοί, ρίζες ή φύλλα φυτών και δένδρων. Η χρήση των βοτάνων σε διάφορες πτυχές της καθημερινής ζωής, από την ιατρική και τη φαρμακολογία, µέχρι την κοσμετολογία και την αρωματοθεραπεία, ήταν ευρέως διαδεδομένη στην αρχαιότητα και συναρτώµενη µε την πρόσδεση των ανθρώπων µε τη γη.
Τα πρώτα ελληνικά συγγράμματα που πραγματεύονται επιστημονικά περί φυτών, ήταν αυτά των ριζοτόμων (έτσι ονομάζονταν οι πρακτικοί γιατροί –βοτανολόγοι που καλλιεργούσαν τα φαρμακευτικά φυτά ή τα μάζευαν από τα δάση), οι οποίοι μπορούν να θεωρηθούν ως εκπρόσωποι της εφαρμοσμένης βοτανικής.
Ο Θεόφραστος παρουσιάζει θαυμαστή γνώση των φυτών. Δεν γνωρίζουμε αν όλες οι βοτανικές περιγραφές είναι δικές του ή των βοηθών του, αλλά λόγω της αξιοθαύμαστης ακρίβειας και αρτιότητας συμπεραίνεται ότι οι περισσότερες στηρίζονται στις προσωπικές του παρατηρήσεις. Ο Θεόφραστος πίστευε ότι μόνον η άμεση παρατήρηση επιτρέπει τη γνώση της υλικής υπόστασης ενός πράγματος.
Αξιόλογος βοτανολόγος υπήρξε ο Διοσκουρίδης (40-90 μ.Χ). Στην ‘’περί ύλης ιατρικής’’ μελέτη του, κατατάσει τα φυτά σύμφωνα με τις θεραπευτικές ιδιότητες του καθενός. Το ‘’Περί ύλης Ιατρικής’’ ή ‘’De materia medica”, όπως έγινε γνωστό στη δύση, χωρίζεται σε πέντε βιβλία. Ένα από αυτά είναι αφιερωμένο στα θεραπευτικά φυτά, τις αλοιφές και τα έλαια, το δεύτερο στα ζωικής ή φυτικής προέλευσης προϊόντα που έχουν φαρμακευτική χρήση, όπως το μέλι, το γάλα , το λίπος, το σιτάρι και τα κηπευτικά. Το τρίτο και το τέταρτο περιγράφουν συστατικά από δέντρα και ρίζες και το τελευταίο αναφέρεται στα κρασιά, τα αλκοολούχα και τα φάρμακα που περιλαμβάνουν ορυκτά. Το παράρτημα αναφέρεται στα δηλητήρια και τα αντίδοτά τους. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Διοσκουρίδης κατόρθωσε, στην εποχή του ακόμη, να αναγνωρίσει 500 σχεδόν φυτά ως θεραπευτικά, από τα περίπου 6.000 είδη που αναγνωρίζουμε σήμερα ως αυτοφυή στην Ελλάδα, δηλαδή πάνω από το 8%.
Υπήρξαν και άλλοι αρχαίοι Έλληνες οι οποίοι ασχολήθηκαν με την παρατήρηση της φαρμακευτικής δράσης των φυτών. Ο Αριστοτέλης και ο Ιπποκράτης αναφέρουν περίπου 500 θεραπευτικά βότανα στα συγγράμματά τους. Ένας ακόμη μεγάλος γιατρός της αρχαιότητας , ο Γαληνός, παρασκεύασε φυσικά θεραπευτικά σκευάσματα , που ονομάστηκαν ‘’Γαληνικά σκευάσματα’’ που ίσχυαν εώς τον 18ο αιώνα. Στην Ιπποκρατική συλλογή αναφέρονται οι ακόλουθες φυτικές δρόγες (φαρμακευτικά φυτά): αρτεμισία, ζαμπούκος, ρίγανη, άρκευθος, πικραμύγδαλο, αμύγδαλο, άνηθος, ελιά, κέδρος, τσουκνίδα, δίκταμο, κύμινο, κυνόροδο, πιπέρι, σκόρδο, σύκα, κόλιανδρος, μολόχα κτλ. Αυτές θεωρούνται και οι κυριότερες φυτικές δρόγες των αρχαίων Ελλήνων.
Ο συσχετισμός τροφής, υγείας και ασθένειας είναι βασικός για τον Ιπποκράτη, όπως αναφέρει στο έργο του ‘’περί τροφής’’: Η τροφή μπορεί να αποτελέσει φάρμακον άριστον, όμως η τροφή μπορεί να αποτελέσει και φάρμακο χείριστο. Η τροφή είναι χείριστη ή άριστη, ανάλογα με την περίσταση.
Ο Ιπποκράτης ήταν ένας μελετητής της φύσης. θεωρούσε ότι η φύση που δημιούργησε την αρρώστια, η ίδια μπορεί να την θεραπεύσει και έδινε μεγάλη σημασία στην αυτοθεραπεία. Η τροφή και η δίαιτα (η διατροφή) είναι ουσιώδης για την καλή υγεία, αλλά και τη θεραπεία κατά τον Ιπποκράτη.
Στην αρχαία ελληνική γλώσσα, η λέξη δίαιτα είχε πολύ πιο ευρεία έννοια από τη σημερινή, σήμαινε τρόπο ζωής. Συμπεριλάμβανε: τροφή και ποτό, φυσική άσκηση, λουτρά και εντριβές, ηλιοθεραπεία, ύπνο και σεξουαλική πρακτική, ‘’πάθη της ψυχής’’ και γενικά ό,τι είχε να κάνει με το πώς ζούσε ο άνθρωπος τη ζωή του.
Στο «Περί Διαίτης» ο Ιπποκράτης αναφέρει: «Θεωρώ ότι όποιος πρόκειται να συγγράψει ορθά για την ανθρώπινη διατροφή, πρέπει πρωτίστως να γνωρίζει και να διακρίνει την ανθρώπινη φύση γενικά, να γνωρίζει τα στοιχεία από τα οποία ο άνθρωπος συνετέθη εξ αρχής και να διακρίνει από ποια μέρη ελέγχεται. Αν αγνοεί την αρχική σύνθεση της ζωής, δεν θα καταφέρει να κατανοήσει τι προκαλούν εκείνα τα συστατικά της και αν δε γνωρίζει ποια κατάσταση επικρατεί στο σώμα, δε θα κατορθώσει να συστήσει ωφέλιμη διατροφή για τον άνθρωπο. Εκτός όμως από αυτά ο συγγραφέας πρέπει να γνωρίζει και το ρόλο που παίζουν όλες οι τροφές και τα ποτά που συνθέτουν τη διατροφή μας, ποια δύναμη έχει το καθένα από τη φύση, την ανάγκη και την ανθρώπινη επεξεργασία. Πρέπει να γνωρίζει κανείς πώς μπορεί να μειώσει τη δύναμη που έχει δώσει η φύση στις ισχυρές ουσίες και πώς με την επεξεργασία να προσθέτει δύναμη στις ανίσχυρες, ανάλογα πάντοτε με την περίσταση».
Έχουν περάσει 2.500 χρόνια από τότε που ο Ιπποκράτης διαπίστωνε τη στενή σχέση της διατροφής με την υγεία. ‘’Αν οι άνθρωποι ζούσαν, σκέφτονταν σοφά και τρέφονταν σωστά, δε θα υπήρχαν αρρώστιες’’ όπως αναφέρει.
Εδώ είναι που η επικούρεια φιλοσοφία υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα της ψυχικής υγείας σε συνδιασμό με τη διατροφή, προκειμένου ο άνθρωπος να ζει με υγεία και μακαριότητα. Είναι αδύνατον λέει ο Επίκουρος, να ζεις ευχάριστα χωρίς να ζεις σοφά (ο τρόπος διατροφής σου, σκέψης, αλλά και πράξης σου), έντιμα και δίκαια και είναι αδύνατον να ζεις σοφά έντιμα και δίκαια χωρίς να ζεις ευχάριστα. Η υγεία του σώματος και του νου αποτελεί φυσική και αναγκαία συνθήκη για το ευ ζην και την ευδαιμονία των ανθρώπων, λέει ο Επίκουρος.
Εκτός από τα Βότανα, ένα ακόμη σημαντικό κομμάτι της διατροφής των ανθρώπων από τα αρχαία χρόνια, είναι τα μπαχαρικά. Τα μπαχαρικά είναι αποξηραμένα τμήματα των φυτών, που περιέχουν αρωματικές, πικάντικες ή καυστικές ουσίες. Στις μέρες μας, το πιπέρι, η κανέλα, το γαρίφαλο, το μοσχοκάρυδο δεν λείπουν από κανένα σπίτι. Πέραν όμως από το άρωμα και τη γεύση τους, είναι γνωστά και για την αντιοξειδωτική τους δράση. Μας προστατεύουν από τη γήρανση, το διαβήτη και διάφορες καρδιακές παθήσεις, ενώ δυναμώνουν το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Ολοένα και περισσότερες έρευνες δείχνουν ότι μπαχαρικά όπως το γαρίφαλο, το κύμινο, το μπαχάρι ο κρόκος και το σινάπι, περιέχουν καροτενοειδή, κουρκουμίνη και κατεχίνες, ουσίες γνωστές για την αντιμικροβιακή , αντισηπτική και αντικαρκινική τους δράση. Έτσι γίνεται κατανοητό για ποιό λόγο είναι ωφέλιμο για την υγεία μας να χρησιμοποιούμε μπαχαρικά στη διατροφή μας.
Στο παρελθόν, τα μπαχαρικά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο εμπόριο και την εξέλιξη της ιστορίας. Το εμπόριο των μπαχαρικών, οδήγησε στην ανακάλυψη νέων ηπείρων, ένωσε πολιτισμούς, δημιούργησε και κατέστρεψε αυτοκρατορίες και έγιναν αφορμή για την εξάπλωση θρησκειών και παραδόσεων. Οι διαμάχες που ξέσπασαν μεταξύ των ευρωπαϊκών εθνών για την κυριαρχία των Νησιών των Μπαχαρικών κράτησαν πάνω από 200 χρόνια. Τα μπαχαρικά, τα οποία είναι σήμερα φθηνά και διαθέσιμα, κάποτε δημιούργησαν τεράστιο πλούτο σε εκείνους που έλεγχαν το εμπόριο τους. Ας σημειωθεί ότι κάποτε η αξία του μοσχοκάρυδου ξεπερνούσε την αξία του χρυσαφιού.
Σήμερα η σύγχρονη ιατρική έχει στρέψει το βλέμμα της στη Μεσόγειο και ειδικότερα στην Κρήτη και σε άλλες ελληνικές περιοχές όπως την Ικαρία. Έρευνες που έχουν γίνει διεθνώς, δείχνουν ότι τα μέρη αυτά (που ακολουθούν ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής και μεσογειακή διατροφή) έχουν μικρότερα ποσοστά θνησιμότητας σε σχέση με άλλες περιοχές. Η ιστορία της κρητικής διατροφής ξεκινά από πολύ παλιά, ακόμη και πριν από τη νεολιθική εποχή. Μόνο που δεν υπάρχουν στοιχεία παρά μόνον ενδείξεις για το τι έτρωγαν οι Κρητικοί πριν από 5.000 χρόνια. Την περίοδο του Μινωικού πολιτισμού, 4.000 χρόνια πριν, τα πράγματα αρχίζουν να γίνονται πιο σαφή. Από τα ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών, φαίνεται πως οι αρχαίοι Μινωίτες, κατανάλωναν τα ίδια σχεδόν προϊόντα με αυτά που καταναλώνει ο σημερινός κρητικός. Στα ανάκτορα της μινωικής εποχής, βρέθηκαν μεγάλα πιθάρια για το λάδι, τους καρπούς, τα όσπρια και το μέλι. Στις διάφορες τοιχογραφίες βλέπουμε κρητικά φυτά και βότανα. Σήμερα το κρητικό δίκταμο, η ρίγανη το θυμάρι και πολλά ακόμη είναι παγκοσμίως γνωστά για τις ευεργετικές τους ιδιότητες. Οι σημερινοί κρητικοί κάνουν προσπάθεια να διατηρήσουν , να συνεχίσουν και να προωθήσουν τις διατροφικές συνήθειες των προγόνων τους. Όσον αφορά την Ικαρία, σύμφωνα με τη λεγόμενη ‘’μελέτη της Ικαρίας’’, την οποία διεξήγε η Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας και η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ‘’Cardiology Research and Study’’ , οι Ικαριώτες ζουν κατά μέσο όρο μέχρι τα 90, ενώ έχουν τέσσερις φορές περισσότερες πιθανότητες να φθάσουν μέχρι τα 90 σε σχέση με το μέσο Αμερικανό. Σύμφωνα με την έρευνα, σημαντικό ρόλο στη μακροζωία των κατοίκων , έχει η μεσογειακή διατροφή. Πριν αναλύσουμε τον τρόπο ζωής τους αλλά και τις συνήθειες της διατροφής τους, πρέπει να σημειώσουμε ότι οι Ικαριώτες ακολουθούν, είτε έχοντας επίγνωση της επικούρειας φιλοσοφίας, είτε απλά μιμούμενοι τον τρόπο ζωής των προγόνων τους, τη θεωρία του Επίκουρου: «Γεννηθήκαμε μια φορά και δεν γίνεται να γεννηθούμε και δεύτερη και κατ’ ανάγκην δεν υπάρχει πια κάτι αιώνια. Όμως εσύ, που δεν εξουσιάζεις το αύριο, αναβάλλεις την ευτυχία σου: και η ζωή σπαταλιέται στις αναβολές κι ο καθένας μας πεθαίνει γεμάτος ασχολίες».
Έτσι οι Ικαριώτες παράγουν και καταναλώνουν τα δικά τους προϊόντα. Έχουν οικιακούς κήπους και χωράφια με πράσινα λαχανικά, ντομάτες, όσπρια, πατάτες ελαιόλαδο και κάθε είδους φρούτα. Κύρια πηγή πρωτεϊνης είναι το ψάρι, το οποίο σύμφωνα με τη μελέτη της Ικαρίας, προστατεύει τα νεφρά. Η κατανάλωση κόκκινου κρέατος είναι μικρή και όσον αφορά τα γαλακτοκομικά προϊόντα, οι Ικαριώτες καταναλώνουν γάλα από δικές τους κατσίκες, επιλέγοντας να απέχουν από την κατανάλωση κορεσμένων λιπαρών. Επιπλέον, στη Ικαρία είναι πολύ μικρή η κατανάλωση ζάχαρης και λευκού αλεύρου. Φτίαχνουν το δικό τους ολικής άλεσης ψωμί με προζύμι το οποίο συνδυάζουν με ντόπιο μέλι. Οι Ικαριώτες είναι φανατικοί θαυμαστές του ελληνικού καφέ, ο οποίος σύμφωνα με τη μελέτη της Ικαρίας βοηθάει στην καλή υγεία της καρδιάς. Τέλος, βασικό κομμάτι της διατροφής τους είναι τα ντόπια βότανα. Η μαντζουράνα, η μέντα , το φασκόμηλο και το δενδρολίβανο είναι μερικά από τα βότανα τα οποία χρησιμοποιούν για τις ευεργετικές τους ιδιότητες. Ένας ακόμη παράγοντας που συμβάλει στη μακροζωία είναι η άσκηση. Η κίνηση αποτελεί σημαντικό κομμάτι της καθημερινότητας των κατοίκων. Η κύρια δραστηριότητά τους είναι η γεωργία όπου πρέπει συνεχώς να περπατούν σε μονοπάτια, κάποιες φορές δύσβατα, για να φτάσουν στα χωράφια τους. Η μελέτη της Ικαρίας συμπέρανε ότι η μέτρια φυσική κατάσταση των Ικαριωτών άνω των 80, συμβάλει στη μείωση της πιθανότητας ανάπτυξης καρδιαγγειακών παθήσεων κατά 54%. Επιπλέον, συνδέεται με μειωμένη εμφάνιση διαβήτη τύπου 2 και αύξηση των επιπέδων της καλής χοληστερόλης. Ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό του τρόπου ζωής τους, είναι η χαλαρότητα. Οι Ικαριώτες μπορεί να δουλεύουν πολύ, αλλά το άγχος δεν υπάρχει στην καθημερινότητά τους. Κοιμούνται μέχρι αργά το πρωί και σχεδόν πάντα παίρνουν τον μεσημεριανό τους ύπνο, μια συνήθεια που διαπιστώνεται πως προστατεύει από τον κίνδυνο καρδιακών παθήσεων. Το αυστηρό πρόγραμμα είναι κάτι ξένο με τον ικαριώτικο τρόπο ζωής που συμπυκνώνεται με το επίρρημα ‘’χαλαρά’’. Η κοινωνικοποίηση είναι ακόμα μια πτυχή του ικαριώτικου τρόπου ζωής. Οι Ικαριώτες έχουν τη συνήθεια να καταναλώνουν 2 με 3 ποτήρια κρασί την ημέρα με τους φίλους τους, συνδυάζοντας τον ήρεμο τρόπο ζωής τους, με την αντιοξειδωτική δράση του κρασιού. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό των Ικαριωτών, είναι η αξιοσημείωτη σεξουαλική δραστηριότητα μεταξύ 65 και 99 ετών, σύμφωνα με τη μελέτη της Ικαρίας.
Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε οι Ικαριώτες ακολουθούν τα σοφά λόγια του Ιπποκράτη και του Επίκουρου, που μας λέει ότι η διατροφή, η κίνηση, το περιβάλλον, ο τρόπος ζωής και ο τρόπος σκέψης, είναι ύψιστης σημασίας για την αυτοθεραπεία του σώματός μας.
Από την αρχαιότητα ακόμα, πόσο μάλλον τη σημερινή εποχή με το αυξημένο άγχος και την πιεστική καθημερινότητα, γνωρίζουμε ότι η σωματοποίηση είναι μια από τις παλαιότερες όλων των γνωστών ψυχολογικών διαταραχών. Σωματοποίηση είναι η συνήθεια του ατόμου να εκφράζει το άγχος και τη δυσαρέσκειά του μέσω του σώματός του. Η πρώτη αναφορά σε αυτό το είδος των ιατρικών καταστάσεων εμφανίζεται περίπου το 1900 π.Χ. σε αιγυπτιακά κείμενα και επίσης σχολιάζονται σε συγγράμματα Ελλήνων ιατρών της κλασσικής εποχής. Στη σύγχρονη μορφή του, ορίζεται για πρώτη φορά από τον Briquet στη Γαλλία το 1859. Έντονοι πόνοι στην κοιλιά, ταχυκαρδία, συχνοί πονοκέφαλοι, δερματικοί ερεθισμοί και σεξουαλικές δυσλειτουργίες είναι μερικά από τα σωματικά συμπτώματα , τα οποία όταν οι γιατροί δεν είναι σε θέση να τα εξηγήσουν αποδίδοντάς τα σε σαφή διαγνωστικά αίτια (σωματικά, νευρολογικά αίτια ή στην κατάχρηση ουσιών), τα αποδίδουν στο άγχος και το έντονο στρες. Σήμερα αξίζει να δώσουμε προσοχή στις εξελίξεις της επιστήμης όσον αφορά τον τομέα της εναλλακτικής ιατρικής, όπου επικεντρώνονται στη θεραπεία του ανθρώπου σαν ‘’όλον’’ και τον αντιμετωπίζουν σαν ένα ενιαίο ψυχοοργανικό σύνολο.
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η ιατρική και η φιλοσοφία οδηγούν στον ίδιο στόχο: σε μια ζωή απαλλαγμένη από αρρώστια και πόνο, μια ζωή σωματικής και νοητικής υγείας η οποία θα δημιουργεί στο ζωντανό οργανισμό την κατάλληλη φυσική ισορροπία που είναι απαραίτητη για την ευημερία και την ευτυχία του. Ο Επίκουρος μας λέει: Μάταιος (κενός) είναι ο φιλοσοφικός λόγος που δε θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος’ ακριβώς όπως η ιατρική δεν ωφελεί παρά μόνο όταν θεραπεύει τις αρρώστιες του σώματος (τάς νόσους των σωμάτων), έτσι και η φιλοσοφία δεν προσφέρει τίποτα, αν δεν απαλλάσσει την ψυχή από τα πάθη της (ψυχής πάθος). O Επίκουρος, υποστήριζε ότι η φιλοσοφία πρέπει να έχει πρακτικούς σκοπούς και πως ο βασικός της σκοπός είναι να συντελέσει στην ευδαιμονία του ανθρώπου. Διότι, σε τελική ανάλυση, η αληθινή φιλοσοφία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η τέχνη του ευ ζην. Ο πυρήνας της φιλοσοφίας του Επίκουρου είναι η απλή σκέψη ότι: ο άνθρωπος είναι ικανός και αρκετός να φτιάξει την ευτυχία του, αρκεί να λείψουν οι ενοχλήσεις.
Για τον Επίκουρο ηδονή είναι η ευάρεστη διάθεση που έχουμε όταν λείψει κάθε τι το ενοχλητικό, πείνα, δίψα, φόβος ή άλλη επιθυμία ή φροντίδα. Η κατάσταση αυτή της απόλυτης γαλήνης, κατά την οποία απουσιάζει κάθε σωματικός ή ψυχικός πόνος, είναι για τον Επίκουρο το ύψιστο αγαθό, και την αναγνωρίζει ως το μόνο καθ’ αυτό αγαθό.
Ο πόνος με την ευρύτερη έννοια, περιλαμβάνει την πείνα, τα προβλήματα υγείας, την ψυχική στενοχώρια, το φόβο, την ανησυχία, την πλήξη, την κατάθλιψη κ.ά.. Η απουσία του πόνου συνεπάγεται την ηδονή και αντίστροφα. Δεν δέχεται ότι υπάρχει ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ πόνου και ηδονής. Η απουσία του πόνου είναι η μέγιστη ηδονή.
Για να υπάρχει υγεία, δεν αρκεί η απουσία νόσου ή συμπτωμάτων. Η υγεία προϋποθέτει επίσης αυτοσυνειδησία, αίσθημα προσωπικής ευτυχίας και αυτοπραγμάτωσης.
Έτσι θα πρέπει να αντιμετωπίζουμε και οι ίδιοι τον εαυτό μας, να εστιάζουμε στο σώμα και τη διατροφή μας , το νου και το πνεύμα, μα κυρίως στην αλληλεπίδραση που έχουν μεταξύ τους. Αντί να προσπαθούμε να εξαλείψουμε τα συμπτώματα όταν γίνουν «βαριά», χρειάζεται να συντονιστούμε με το σώμα μας ώστε να αναγνωρίζουμε τα συμπτώματα καθώς αναπτύσσονται και να αντιμετωπίζουμε τις πιθανές αιτίες τους –είτε είναι φυσικές, συναισθηματικές ή πνευματικές- ώστε να περιφρουρήσουμε την ισορροπία της ύπαρξής μας.
